ՎԱՀՐԱՄ ՏԷՐ ՄԱԹԵՒՈՍԵԱՆ
1915թ. արհաւիրքին յաջորդած հինգ տասնամեակների ընթացքում աշխարհասփիւռ իւրաքանչիւր հայ ցեղասպանութեան ցաւն ու վիշտը վերապրում էր իւրովի: Ոմանք լռելով ու կարօտով, ոմանք՝ գնդակահարելով ցեղասպանութեան կազմակերպիչներին, ուրիշները՝ փորձելով ազատագրել Արեւմտեան Հայաստանը հնարաւոր ու անհնար բոլոր միջոցներով, միւսներն էլ՝ շէնացնելով մեր հայրենիքի մի բուռ հատուածը: Այն չամոքուող վիշտ էր, տառապանքի պատասխանատուութիւն, որոնք մեր պապերը կրեցին այնպէս, ինչպէս կարող էին:
Յետոյ եկաւ 1965 թուականի ազգային պոռթկումը: Այն հասունանում էր վաղուց՝ ամէն օր իր մէջ ներքաշելով ցասումի մի կաթիլ: 1965 թուականը հայութեանը ստիպեց դէն նետելու պարտադրուած յիշակորստեան քօղը, այն դարձաւ ազգային ու հաւաքական «ես»ի վերարժէքաւորման առիթ ու պատճառ, ինչպէս նաեւ՝ պատմութիւնը, ներկան եւ ապագան կամրջող իրադարձութիւն: Դժուար է ամբողջութեամբ չհամաձայնել իմ գործընկերներ Յարութիւն Մարութեանի եւ Սուրէն Մանուկեանի պնդումների հետ ու չշեշտել, որ 1965թ. յաջորդած տասնամեակների ընթացքում տեղի ունեցած գրեթէ բոլոր յիշարժան իրադարձութիւններն իրենց մէջ կրում են թէ՛ ցեղասպանութեան յիշողութիւնը, թէ՛ 1965թ. ոգին. այդ թւում ե՛ւ 1988թ. շարժումը, ե՛ւ արցախեան յաղթանակները: 1965թ. մտաւորականութիւնը՝ երիտասարդութեան հետ ձեռք-ձեռքի տուած, իրականացրեց անիրականանալին՝ շեղեց իրադարձութիւնների անխռով ընթացքը ու լիցքաւորեց ապագան:
Յիսնամեայ հերթական շրջանը մօտենում է աւարտին, սկսւում է նորը: Ի՞նչ ենք ամբարել ապագայի համար: Ի՞նչ ենք ներդրել 2015 թուականի եւ «դրանից յետոյ»ի մէջ:
Անշուշտ, յիսունամեակ ասուածը խիստ յարաբերական ու յարմարեցուած տարբերակում է, անշուշտ, այն նաեւ բաւական երկար ժամանակահատուած է, սակայն հայութեան համար այն խորհուրդ ունի:
Մեր միապաղաղ ու նիւթականացուած իրականութիւնը մի քանի երես ունի: Սպառողական հասարակութեանը միայն նիւթականը չէ, որ հետաքրքրում է: Հոգեւորի ու երկարաժամկէտ նպատակների ունայնութիւնից է, որ սկիզբ են առել մեզ շրջապատող անարդարութեան դրսեւորումները ու վեր է խոյացել միջակութիւնը:
Թուրքիայում շատերը վստահ են, որ Հայոց Ցեղասպանութեան յուշահամալիրը Ծիծեռնակաբերդի բարձունքում կառուցուել է նրա համար, որ այն ամէն օր Թուրքիայից տեսանելի լինի: Ամէնօրեայ ինքնահոսի մէջ մենք հակուած ենք ինքնախարազանել մեզ, թերագնահատել մեր հաւաքական ուժը, մեր կարեւորութիւնը, մեր ունակութիւնները եւ հնարաւորութիւնները: Համակերպուելով անորոշութեան հետ՝ տրուել ենք իրադարձութիւնների ընթացքին՝ մոռանալով զանազանելու առաջնայինն ու երկրորդայինը:
Ի՞նչ անել 2015 թուականին եւ դրանից յետոյ: 2015ի անելիքների մասին հայութիւնը սկսել է անշտապ խօսել առնուազն մի քանի տարի առաջ ու դրա շնորհիւ կարողացել է փոխել քննարկումների ուղղութիւնը եւ շեշտադրումները: Արդիւնքում, կարծես թէ ձեւաւորուել է ընդհանուր մօտեցում, որ Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչման պահանջին զուգահեռ Թուրքիայի հետ պէտք է խօսել առաւելապէս հատուցման (իրաւական, քաղաքական, էթիկական եւ այլն) մասին: Տեղապտոյտ յիշեցնող նախկին պնդումներից ու ճապաղ ձեւակերպումներից սա առանձնանում է: Այժմ կարիք կայ առաւել մանրամասն քննարկենք ու մեր մէջ հասունացնենք նոր պահանջի բաղադրիչները, քանակականացնենք հայութեան կրած վնասի չափը եւ առաւել յստակ լինենք:
«Յետոյ» պէտք է սովորենք նպատակներ դնել, որոնք կը լինեն կարճաժամկէտից անդին, ինչպէս նաեւ՝ իրականանալի, ուսանելի եւ գրաւիչ: Նպատակը կը ծնի նուիրեալներ եւ իրականացնողներ, ու ընթացքը կը շարունակուի: Պատուով կրենք հերթական փուլի պատասխանատուութիւնը եւ այն չդարձենք համընթաց քամիների գերին:
Վահրամ Տէր Մաթեւոսեանը
Հայաստանի ԳԱ
Արեւելագիտութեան ինստիտուտի աւագ գիտաշխատող է: