ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ
Մինչեւ Երկրորդ Աշխարհամարտի աւարտը, միջազգային հանրութիւնը անհրաժեշտ կարեւորութեամբ իր օրակարգի առաջնահերթ նիւթերէն մէկը դարձուցած չէր Ցեղասպանութեան ոճիրը – իբրեւ մարդկութեան դէմ ծանրագոյն յանցագործութեան – դատապարտելու, օրէնքով պատժելի հռչակելու եւ կանխարգիլելու մեծ խնդիրը:
Հակառակ 19րդ դարու սկիզբներուն թափ առած գաղթարարական խօլ մրցապայքարին, որ զանգուածային բնաջնջումներու միջոցաւ Եւրոպայի մեծապետական ուժերու լուծին կ՛ենթարկէր ամբողջ ժողովուրդներ Հին Աշխարհի տարածքին, Միջազգային Իրաւունքի եւ Օրէնքի հիմնական փաստաթուղթերն ու ուխտագիրները ոչ միայն դատապարտանքի խօսք չէին պարունակեր Ցեղասպանութեան դէմ, այլեւ՝ յայտնագործած ու շրջանառութեան մէջ դրած չէին նոյնինքն Ցեղասպանութիւն բառն իսկ:
Ցեղասպանութեան իբրեւ մարդկութեան դէմ ծանրագոյն ոճիրի սահմանումն ու դատապարտումը առաջին անգամ կատարուեցաւ Դեկտեմբեր 11ին, 68 տարի առաջ, երբ այդ օրերուն նոր կազմուած Միացեալ Ազգերու Կազմակերպութիւնը իր Ընդհանուր Ժողովի օրակարգին վրայ բերաւ Ցեղասպանութեան դատապարտման հարցը եւ որդեգրեց իր թիւ 96/1 որոշումը:
Այդ որոշումը հանդիսացաւ, Միջազգային Իրաւունքի պատմութեան մէջ, հիմնաքարը Ցեղասպանութիւնը իբրեւ մեծագոյն յանցագործութիւն ճանչնալու, դատապարտելու, կանխարգիլելու եւ պատժելու առաջադրանքով մշակուած եւ որդեգրուած յետագայ բոլոր միջազգային փաստաթուղթերուն՝ յատկապէս 10 Դեկտեմբեր 1948ին նոյն ՄԱԿի Ընդհանուր Ժողովին կողմէ հաստատուած Ցեղասպանութեան Ուխտագիրին:
Պատմութիւնը կը յուշէ, որ 11 Դեկտեմբեր 1946ին որդեգրուած ՄԱԿի թիւ 96/1 որոշումին նախագիծը պատրաստուած եւ առաջադրուած էր հրեայ ծագումով լեհ միջազգային իրաւագէտ Ռաֆայէլ Լեմքինի կողմէ, որ իրաւամբ կը նկատուի Ցեղասպանութիւն բառեզրի եւ համապատասխան իրաւագիտական յղացքի հեղինակ հայրն ու իրաւապաշտպան դրօշակիրը:
Ռաֆայէլ Լեմքին (1900-1959) ծնած էր Պեզուոտնի, Լեհաստան (ներկայիս Վոլկովսկի մերձակայքը, Պելոռուս), 1900ի Յունիս 24ին: 14 տարեկանին Լեմքին արդէն կը տիրապետէր 14 լեզուներու, ներառեալ ֆրանսերէնին, սպաներէնին, եբրայերէնին, իտիշին եւ ռուսերէնին: Պիալիսթոքի Մասնագիտական Պատրաստութեան ուսումնարանը աւարտելէ ետք, ան լծուած էր լեզուաբանութեան ուսումնասիրման՝ Լվովի Ճոն Քազիմիրի համալսարանին մէջ: Այդ շրջանէն իսկ յատուկ հետաքրքրութիւն առաջացած էր ուսանող Լեմքինի մօտ՝ սահմանելու եւ բնութագրելու այն յանցագործութիւնները, զորս յետագային Լեմքին խտացուց Ցեղասպանութեան գաղափարին մէջ:
Ուշագրաւ է, որ Լեմքին իրաւագիտական իր պրպտումները սկսաւ՝ թուրքերու կողմէ հարիւր հազարաւոր հայերու անպատիժ կոտորածները ուսումնասիրելով: Լեմքինի չարչրկող գլխաւոր հարցը այն էր, թէ չկար միջազգային օրէնք մը, որ դատաստանի առջեւ կանգնեցնէր ամբողջ ազգ մը սպաննելու որոշումը կայացուցած եւ մեծագոյն այդ ոճիրին պետականօրէն գործադրութիւնը հրահանգած թուրք պաշտօնատարները:
Իր բարձրագոյն ուսումը շարունակելու նպատակով Գերմանիա տեղափոխուած եւ Հայտելպըրկի համալսարանը ընդունուած երիտասարդ իրաւագէտին կեանքի շրջադարձային պահը յառաջացաւ 1921ին, երբ Պերլինի մէջ Սողոմոն Թեհլիրեան ահաբեկեց Հայոց Ցեղասպանութեան գլխաւոր պատասխանատուներէն Թալէաթ Փաշան: Թեհլիրեանի դատավարութեան իբրեւ իրաւագէտ խորհրդականի մասնակցելով՝ Լեմքին լծուեցաւ Թալէաթի ահաբեկման տուն տուած պատճառներուն ուսումնասիրութեան: Մանրամասն տեղակագիր մը պատրաստելով Թալէաթ Փաշայի կազմակերպած կոտորածներուն մասին, Լեմքին յանգեցաւ այն դառն եզրակացութեան, որ դեռ գոյութիւն չունէր միջազգային որեւէ օրէնք, որ նման պետական յանցագործութեան համար դատապարտէր ոճրագործ պատասխանատուները:
Վկայութեանց համաձայն, թուրք ցեղասպաններու անպատիժ մնալը Լեմքինը «այնքան մը կը տագնապեցնեն, որ օր մը այդ մասին ան բանավէճ մը կ՛ունենայ իր դասախօսներէն մէկուն հետ: Ինչո՞ւ մէկ անձի սպանութիւնը բաւարար պատճառ է ոճրագործը դատարան քշելու,- հարց կու տայ Լեմքին,- բայց անդին մէկ միլիոն անձ սպաննողը հեռու կը մնայ դատական հետապնդումէ: Դասախօսը կը պատասխանէ, տալով օրինակը ագարակապանի մը, որ օր մը կ՛որոշէ «սպաննել» իր բոլոր հաւերը: Դասախօսը դիտել կու տայ, որ հաւերը կը պատկանին ագարակապանին, եւ անոր դրացին իրաւունք չունի բողոքելու կատարուածին մասին:
«Դասախօսներուն հետ այս եւ նմանօրինակ վէճերու անդրադառնալով՝ Լեմքին աւելի ուշ կը գրէ. «… Այս հարցը քննարկեցի դասախօսներու հետ: Անոնք պետութիւններու գերիշխանութեան պարագան մատնանշեցին: Բայց պետութիւններու գերիշխանութիւնը, պատասխանեցի, կը վերաբերի անկախ կերպով արտաքին եւ ներքին քաղաքականութիւն մշակելու, դպրոցներ եւ ճամբաներ կառուցելու, մէկ խօսքով՝ ժողովուրդի բարօրութեան ի խնդիր գործելու: Գերիշխանութիւն չի նշանակեր միլիոնաւոր անմեղներ սպաննելու իրաւունք»:
Այս ուղղութեամբ իր ուսումնասիրութիւնները խորացնելով՝ Լեմքին 1933ին հրապարակուած իր ծաւալուն ուսումնասիրութիւններէն մէկուն մէջ նման կոտորածները անուանեց «Ոճրագործութիւն Միջազգային Օրէնքի Դէմ»: Լեմքինի հետազօտական աշխատանքը ընդհատուեցաւ, երբ ան բանակ մեկնեցաւ 1939ին, գերմանական եւ լեհական պատերազմին հետեւանքով: Իսկ երբ գերմանական Նացի բանակը գրաւեց Լեհաստանը, Լեմքին ապաստանեցաւ Միացեալ Նահանգներ, ծնողները Լեհաստան ձգելով:
Միացեալ Նահանգներու մէջ ան, իբրեւ խորհրդատուի, աշխատակցեցաւ Նիւրեմպերկի դատավարութեանց, այս անգամ արդէն նաեւ իբրեւ անձնապէս վնասուած կողմի, որովհետեւ ծնողները եւս զոհ գացած էին նացիական կեդրոնացման ճամբարներուն (concentration camps) մէջ հրեաներու դէմ իրագործուած Ողջակիզման ընթացքին:
1944ին հրատարակուած իր «Axis rule in occupied Europe» գիրքին մէջ, Լեմքին առաջին անգամ օգտագործեց Ցեղասպանութիւն բառը եւ զայն սահմանեց իբրեւ՝ «նպատակադրուած վայրագութիւն եւ կոտորած», ամբողջ ազգ մը կամ ցեղ մը բնաջնջումի ենթարկելու արարք: Լեմքին յղացաւ Ցեղասպանութիւն (Genocide) այսօր արդէն հանրածանօթ եզրը՝ յունարէնի genos (ցեղ) եւ լատիներէնի cide (սպանութիւն) արմատները միահիւսելով:
Ցեղասպանութեան դատապարտման ի խնդիր իրաւապաշտպանի տենդագին ու հետեւողական պայքար ծաւալելով՝ Լեմքին ի վերջոյ յաջողեցաւ 1946ին, Միացեալ Ազգերու Կազմակերպութեան Ընդհանուր ժողովի 11 Դեկտեմբերի նիստին, օրակարգի վրայ բերել համապատասխան որոշումի նախագիծ մը, որ միաձայնութեամբ ընդունուեցաւ՝ Միջազգային Իրաւունքի առումով դառնալով Ցեղասպանութիւնը որպէս ոճիր բնորոշող եւ անոր դատապարտումը պատժելի հռչակող առաջին միջազգային օրէնքը:
ՄԱԿի առաջին այդ որոշումը ամբողջացման կարիք ունէր, որպէսզի ներառնէր նաեւ Ցեղասպանութեան կանխարգիլումը եւ յանցագործ հեղինակներուն պատժումը:
Լեմքինի այդ փափաքը իրականացաւ 1948ի Դեկտեմբեր 10ին, երբ Միացեալ Ազգերու Կազմակերպութիւնը ընդունեց եւ հռչակեց Ցեղասպանութեան Ուխտագիրը:
Թէեւ ՄԱԿի Ուխտագիրը օրին իսկ չհաստատուեցաւ բոլոր պետութեանց կողմէ եւ մինչեւ այսօր կան մեծապետական ուժեր, որոնք դեռ չեն վաւերացուցած այդ Ուխտագիրը, բայց նոյնիսկ այդպիսիք, պարագայաբար եւ պատեհապաշտօրէն, երկու չափ, երկու կշիռ գործածելով՝ պարտաւոր կը զգան գոնէ խօսքով դատապարտելու որոշ ցեղասպանական ոճիրներ…
Մեծապետական աշխարհի այդ պատեհապաշտ վարքագիծին հետեւանքով՝ անպատիժ մնացած անցեալի ցեղասպանական յանցագործութիւնները, ինչպէս օրինակ հայ ժողովուրդին դէմ թրքական պետութեան գործադրած ցեղասպանութիւնը, քաջալերանքի աղբիւր կը դառնան նորանոր ցեղասպանութեանց համար:
Ժամանակն է, որ ՄԱԿը նետէ իր յաջորդ քայլը եւ օրէնքով պատժելի հռչակէ ցեղասպանութեանց ուրացումը: