ԹԱՆԵՐ ԱՔՉԱՄ
Թարգմանեց՝
ՄԵԼԻՆԷ ԱՆՈՒՄԵԱՆ
Երբ Առաջին աշխարհամարտն աւարտուեց Օսմանեան կայսրութեան պարտութեամբ, որպէս լուրջ խնդիր, ի յայտ եկաւ «Միութիւն եւ առաջադիմութիւն» կուսակցութեանը պատերազմի ժամանակ գործած յանցագործութիւնների, յատկապէս՝ հայերի կոտորածների պատճառով դատելու հարցը: Սոյն խնդիրը կարեւորւում էր ոչ միայն մարդու իրաւունքների տեսանկիւնից, այլ նաեւ՝ քաղաքական առումով: Օսմանեան նոր կառավարութիւնը գիտակցում էր, որ Փարիզում մեկնարկելիք հաշտութեան բանակցութիւններում դրական արդիւնքի հասցնող միակ ճանապարհն անցնում է երիտթուրքական առաջնորդներին դատելու միջով:
Սակայն ինչպէ՞ս էին իթթիհադականները դատաքննուելու: Արդեօ՞ք դա հնարաւոր էր իրաւունքի տեսանկիւնից: Ի վերջոյ, խօսքը գնում էր ոչ թէ անհատական ոճրագործութիւնների, այլ՝ կառավարութեան վարած քաղաքականութեան մասին: Այսինքն՝ յանցաւորութիւնը կամ անմեղութիւնը կապուած էին պետական քաղաքականութեան գործադրման հետ:
Օսմանեան սահմանադրութիւնը որոշ կարգաւորումներ էր նախատեսում այն պետական իրաւասուներին դատուելու վերաբերեալ, ովքեր յանցանք էին գործել ի պաշտօնէ. կառավարութեան անդամները կարող էին դատուել միայն Գերագոյն դատարանում:
Համապատասխան յօդուածը ձեւակերպուած էր հետեւեալ կերպ.
Կառավարութեան որեւէ անդամի դատել կարողանալու համար նախ խնդրագիր է ներկայացւում խորհրդարանի նախագահութեանը, խնդրագիրը փոխանցւում է մի յանձնաժողովի, եւ եթէ վերջինս դատելու օգտին է որոշում կայացնում, այն քուէարկութեան է դրւում խորհրդարանում:
Համապատասխան որոշումը, սակայն, կարող էր կայացուել միայն ձայների՝ 2/3 մեծամասնութեամբ: Եթէ այդ մեծամասնութիւնը կողմ էր քուէարկում, առաջարկը սուլթանական հրովարտակով պէտք է ներկայացուէր Գերագոյն դատարան:
Խորհրդարանը լիովին գտնւում էր երիտթուրքերի հսկողութեան տակ, եւ այդ պատճառով անհնար էր, որ Գերագոյն դատարան ուղարկուելու որոշումն անցնէր խորհրդարանով: Բացի այդ, մեծ էր հաւանականութիւնը, որ Գերագոյն դատարանը եւս գտնուէր իթթիհադականների վերահսկողութեան տակ:
Մինչդեռ, սուլթանը եւ նորակազմ կառավարութիւնը հարկադրուած էին շտապողականութիւն դրսեւորել հայերի տեղահանութեան ոճրագործներին դատելու հարցում:
Հետեւաբար, միակ լուծումը խորհրդարանի լուծարումն էր: Եւ այդպէս էլ արուեց, ու 1918 թ. Դեկտեմբերի 21ին խորհրդարանը ցրուեց: Երիտթուրքերի դատավարութիւնը մեկնարկեց ոչ թէ Գերագոյն դատարանում, այլ հէնց այդ նպատակով ստեղծուած Զինուորական դատարանում: Դա կարող էր Սահմանադրութեան բացայայտ խախտում համարուել:
Այսպէս, երիտթուրքական առաջնորդների դատաքննութեան ընթացքում պաշտպանող կողմը, առաջ քաշելով այն տեսակէտը, թէ մեղադրեալները պէտք է դատուեն Գերագոյն դատարանում, պահանջել է, որ դատարանն իրեն անիրաւասու համարի: Դատարանը մերժել է այդ պահանջը եւ որոշել, որ իրաւասու է դատելու երիտթուրքերին:
Այստեղ հնարաւորութիւն չունեմ մանրամասների մէջ խորանալու, բայց գտնուած լուծումը եւս իրաւունքի սահմաններում էր: Դատարանը վճռեց, որ իթթիհադականների գործած յանցանքները կատարուել են ոչ թէ կառավարութեան, այլ՝ «Միութիւն եւ առաջադիմութիւն» կուսակցութեան անունից: Բացի այդ, ըստ դատարանի, «Իթթիհաթ վէ թերաքքի» կուսակցութիւնը բաղկացած էր երկու մասից, որոնցից մէկն օրինական էր, միւսը՝ գաղտնի, եւ տուեալ ոճրագործութիւններն իրականացուել էին կազմակերպութեան «գաղտնի ցանցի» կողմից:
Այդպիսով, գործուած յանցանքների համար պետական պատասխանատուութիւնը վերացուեց: Հայոց Ցեղասպանութեան ոճրագործութիւնը համարուեց ոչ թէ կառավարութեան, այլ մի փոքր յանցախմբի ձեռքի գործը:
Արդեօք «Էրգենեքոնի» դատավարութեան ժամանակ էլ նման տակտիկա չի՞ բանեցուել: Ազգային անվտանգութեան խորհրդի եւ Գլխաւոր շտաբի կողմից կատարուած մի շարք յանցանքներ, որոնք յայտնի էին, որ գործուել են պետութեան անունից եւ, թերեւս, ուղղակի կապ չունէին «Էրգենեքոն» կոչեցեալ կառոյցի հետ, ներկայացուեցին այդ կազմակերպութեան գործողութիւններ, եւ պատիժներ տրուեցին: Այդ կերպ թէ՛ պետութիւնը զտուեց այդ ոճիրներից, եւ թէ այդ յանցագործութիւնները վերածուեցին հասարակ ահաբեկչական կազմակերպութեան իրագործած մասնաւոր ոճրագործութիւնների:
Պետութիւնը մաքրում էր իր փորոտիքը, եւ քանի որ ինքը իրեն չէր կարող դատել, դարձեալ իր կողմից ստեղծուած մի կառոյցի բոլոր յանցանքների համար պատասխանատու հռչակելով՝ ձգտում էր իր գլուխն ազատել:
Թուրքիան բառիս բուն իմաստով վերին աստիճանի «հսկողութեամբ լի» մի անցման ժամանակաշրջանում է: Սակայն ակնյայտ է, որ պետութեան սեփական ձեռքով կազմակերպուած այս անցումն անգամ բաւարար չափով աջակցութիւն չի ստանում հասարակութեան կողմից: Նախկին իթթիհադական կառոյցը դեռեւս լրջօրէն վայելում է հասարակութեան աջակցութիւնը: Դժուար է այն հասարակութեան ժողովրդավարացումը, որն այդչափ մեծ աջակցութիւն է ցուցաբերում իթթիհադականութեանը: «Էրգենեքոնի» եւ 1919թ. դատավարութիւնների միջեւ առնչութեան մասին աւելի շատ մտորելն օգտակար կը լինի:
«Ակունք»