Արխիւային Փաստաթղթեր Հայոց Ցեղասպանութեան Մասին

ԿԱՏԻԱ ՔՈՒՇԵՐԵԱՆ

Հրապարակի վրայ է  «Հայոց Ցեղասպանութիւնը Օսմանեան Թուրքիայում. վերապրածների վկայութիւններ» վերտառութեամբ փաստաթղթերի եռահատոր գիրքը, աշխատասիրութեամբ Հայաստանի Ազգային արխիւի եւ բարերար Գագիկ Մելիքեանի եւ նրա հիմնադրած «Վան» կազմակերպութեան նիւթական աջակցութեան, որի շնորհահանդէսը տեղի պիտի ունենայ այս տարուայ Նոյեմբեր ամսին, կազմակերպութեամբ «Ararat Foun-dation»ի եւ հովանաւորութեամբ Հայոց Ցեղասպանութեան ոգեկոչման Լոս Անջելեսի միացեալ մարմնի:
Առանձնակի կարեւորութիւն ունեցող այս գիրքը հարստացնում է Հայ Դատի զինանոցը, հոգիի ընծայ է մեր բիւրաւոր մեռեալների յիշատակին եւ համայն հայ ժողովրդին: Գիրքը օգտաշատ է մի քանի տեսանկիւնից դիտուած:
Գրքի առաջին էջերից մէկում կարդում ենք յետեւեալ յղումը. «Ժողովածուն հասցէագրուած է պատմաբաններին, քաղաքագէտներին, ցեղասպանագէտներին, հայոց պատմութեամբ հետաքրքրուողներին»:
Յիրաւի, պատմաբանը լայնօրէն պիտի գործածի այս գիրքը որպէս աղբիւր՝ շարադրելու համար հայոց պատմութեան ամենաեղերական ու դժնատեսիլ էջը:
Քաղաքագէտը պիտի գործածի այն միջազգային  քաղաքական բեմերում յանուն Հայաստանի Հանրապետութեան շահերի ներկայացման եւ ամրապնդման:
Գիրքը աջակից պիտի լինի ցեղասպանագէտին, տնտեսագէտին եւ, անշուշտ, իրաւաբանին, Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչման եւ հատուցման համար մղուող դժուարին ու անհաւասար պայքարի մէջ:
Յղումի մէջ ամենավերջինը յիշատակուած է հայոց պատմութեամբ հետաքրքրուողը: Աւելացնենք, որ եթէ գիրքը հայոց պատմութեան  մասին է, ապա հետաքրքրուողը պէտք է համայն հայութիւնը լինի:  Դժուար է պատկերացնել որեւէ հայի, որ հետաքրքրուած չէ սեփական պատմութեամբ: Փորձենք քննել, թէ վերը նշուած բոլոր ոլորտների մասնագէտներին իր մեծարժէք օգնութիւնը բերող փաստաթղթերի այս ժողովածուն ինչ է ընծայում շարքային ընթերցողին:
Գիրքը ամփոփում է Վան, Բիթլիս, Էրզրում, Խարբերդ, Սեբաստիա, Տրապիզոն նահանգներից եւ Պարսկահայքից փրկուածների վկայութիւնները, որոնք արձանագրուած են մեծաւ մասամբ 1916 թուականին, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան Բաքուի կոմիտէի նախաձեռնութեամբ եւ ծրագրաւորումով, «Վշտապատում» անուամբ, յատուկ հարցաթերթիկների հիման վրայ, որոնք շատ արժէքաւոր եւ անհրաժեշտ տեղեկութիւններ են տալիս իւրաքանչիւր բնակավայրի մարդկային, նիւթական եւ մշակութային կորուստների մասին: Արձանագրութիւնները պարունակում են վկայութիւն տուողի, նրա գիւղի կամ քաղաքի անունը, ինչպէս նաեւ արձանագրողի անունը եւ գրառումի թուականը:
Հոգեկան եզակի արիութեան դրսեւորում էր Հայ Յեղախոխական Դաշնակցութեան կողմից այսպիսի մի ծրագրի նախաձեռնումն ու իրականացումը այն ժամանակ, երբ հայ ժողովուրդը հոգեվարքի մէջ էր: Այն ժամանակ, երբ հայ ժողովրդի հասցէին բազմաթիւ մահախօսականներ էին հնչում, նման մտայղացումը վկայում է անսասան հաւատի եւ հեռատեսութեան մասին, որ հայ ժողովուրդը պիտի ապրի եւ օգտագործի այդ տեղեկութիւնները:
Քանի որ Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւնը հայ ժողովրդի մի մասնիկն է, ուստի պէտք է խօսել հայ ժողովրդի ազգային նկարագրի ուժեղ կողմերի մասին, ինքնաճանաչման միջոցով հասնելու համար ինքնավստահութեան եւ մեր ուժերի ճիշտ գնահատման:
Այս գրքի ընթերցումը ոչ միայն ընդլայնում է հայոց պատմութեան այդ ժամանակահատուածի մասին մեր իմացութեան շրջագիծը, այլեւ կատարում է մի շատ կարեւոր դեր՝ անշէջ է պահում մեր ցասումը: Պէտք չէ մոռանալ, որ թշնամի թուրքը ի թիւս այլոց, զինակցում է նաեւ ժամանակի հետ, յուսալով, թէ օրերը մոռացութիւն կը բերեն: Փաստն այն է, որ հայ ժողովուրդը կարճ յիշողութիւն չունի, չի մոռացել եւ պիտի չմոռանայ մեծ անարդարութիւնը:
Պէտք է ճանաչենք նաեւ մեր բնաւորութեան մէկ այլ գիծ, որ գրքի ընթերցումը հաստատում է, այն է՝ թէ մենք ունենք կազմակերպուելու եւ դրա շնորհիւ անկումներից արագօրէն ոտքի կանգնելու բացառիկ կարողութիւն:
Ինքնապաշտպանական կռիւներով, իսկ այնուհետեւ Սարդարապատի, աշխարհի պատմութեան մէջ իր նմանօրինակը չունեցող, ճակատամարտով ու հայկական անկախ պետականութեան հիմնումով, ապա Արցախեան ազատամարտով, հայ ժողովուրդը դրսեւորեց ոչ միայն կազմակերպուելու եւ տոկալու, այլեւ խիզախութեան աննման կարողութիւն՝ արժանի գրոյ յիշատակի, ինչպէս պիտի որակէր պատմահայր Մ. Խորենացին: Արիութեան որպիսի շքահանդէս, արիութիւն, որին աշխարհն անծանօթ է, անծանօթ է նաեւ մեր մեղքով, որովհետեւ այն, ինչ մենք ցուցադրում ենք եւ որի մասին  անվերջ խօսում, մեր տարած թշուառ վիճակն է, մեզ ներկայացնելով թոյլ եւ խոցելի: Պէտք չէ արտասուել, որովհետեւ ինչպէս Յ. Պարոնեանն է ասում՝ «Երբ արցունք կը թափենք, կը նշանակէ արիւն չունինք թափելու»:
Հայ ժողովրդի բնաւորութեան այս գծերը ինքնաճանաչումի կարեւոր առարկայ են մեզ համար եւ թերեւս անսպասելի եղան թշնամու համար: Գրեթէ տարակոյս պէտք չէ ունենալ, որ թուրքը հայութեան դէմ պայքարի մէջ իր ուժերի վերադասաւորման ժամանակ անպայման ի նկատի պիտի ունենայ այս պարագան, որովհետեւ թուրքը աւելի լաւ է ճանաչում մեզ, անքթիթ դիտում եւ  ուսումնատիրում է մեզ, շատ աւելի լրջօրէն, քան մենք՝ իրեն:
Գրքի ընթերցումը նաեւ այդ մէկն է հաստատում. գրքում շատ կան վկայութիւններ, երբ հայերը անվերապահօրէն հաւատալով թուրքի եւ քուրդի խոստումներին, ընկնելով նրանց ծուղակի մէջ, մեծաթիւ զոհեր են տուել: Հայ ժողովրդի բնաւորութեան այս գիծը՝ դիւրահաւատութիւնը առ այսօր վնաս է պատճառել եւ պիտի շարունակի աղէտաբեր լինել, եթէ հաւատանք թուրք հասարակութեան բարեփոխման, նոր մօտեցումների որդեգրման շրջանառուող նորաձեւութեան: Հաւատալով կամ այլ մղումներով լաւ թուրքի կերպար ենք ստեղծում ու հաւաստիացնում ենք մեր թշնամուն, թէ մեր սրտերը բաց են իրենց առջեւ:
Հայ ժողովրդի սիրտը փակ է եւ յաւիտեան փակ պէտք է մնայ թուրքի համար, որովհետեւ աշխարհում կան բաներ, որ ոչ մէկ ներում ունեն:
Գրքում կան դաժանութեան բազմաթիւ աղեխարշ նկարագրութիւններ, որոնք մէկ կարեւոր բան պէտք է սովորեցնեն մեզ, թէ սպանելուց առաջ չարչարելու ճիւաղային միջոցների գործադրումը, որի անգերազանց վարպետն է թուրքը, կուտակուած ատելութեան արտայայտութիւն է, ահանգնացող ատելութիւն, որ մէր ազգային բնաւորութեան մէկ այլ գծի՝ անշրջահայեացութեան պատճառով չենք նկատել կոտորածների ժամանակ: Այդ ատելութեան դիմաց, որ ցայսօր շարունակւում է՝ սումգայիթեան դէպքերը վկայ, մենք մեր ներողամտութիւնն ենք հաստատում եւ վերահաստատում: Անզուսպ ատելութեան դէմ սիրով փոխադարձելը յոյժ վտանգաւոր է եւ քրիստոնէական ոչ մէկ հասկացութեան շրջանակում չի տեղաւորւում: Գրքի էջերից հարիւրաւոր ձայներ հատուցում են աղաղակում: Ահա մէկը նրանցից, խարբերդցի Փայլածու Ֆաբրիկատորեանի խօսքը. «Անիծեալ լինին այս կարդացող անձերը ցեղից ցեղ, որ վրէժ  չլուծեն»:
Կայ նաեւ մէկ այլ իրողութիւն՝ երկարօրէն մեզ ներշնչել եւ վերջապէս կարողացել են արմատաւորել մեր մտածողութեան մէջ, թէ մենք միասնական չենք: Մինչդեռ հայոց պատմութիւնը այլ բան է ապացուցում, թէ դարեր շարունակ ոչ թէ մէկ, այլ մի քանի եւ իրարից արմատապէս տարբեր ժողովուրդների տիրապետութեան տակ ապրելով յանդերձ, մենք միասնական մտածողութիւն եւ մօտեցում ենք ցուցաբերում: Ահա այս է, որին  մենք պէտք է հաւատանք եւ ոչ թէ որեւէ գործի մէջ անյաջողութիւն արձանգրելու դէպքում անմիջապէս վկայակոչենք մեր անմիաբանութիւնը: Պատմութեան ընձեռած փաստերով հաւատանք մեր միասնականութեան եւ այդպէս գործելով հերքենք եւ վտարենք մեզ ուժաթափ անող անմիասնականութեան առասպելը:
Հայոց Ցեղասպանութեան 100ամեակը հեռու չէ. պէտք է արժանավայել դիմաւորել այն, սակայն միաժամանակ չմտածել, թէ այն սահմանագիծ է, որից այն կողմ դադարում է մեր պայքարը: Հայ Դատի պայքարը պիտի երկարի մինչեւ 100ամեակ եւ նրանից անդին եւ հայ ժողովրդի զաւակներիս մնում է մաս եւ մասնակից դառնալ այդ ազնիւ պայքարին, պարգեւելով մեր հոգեկան ու նիւթական կարողութիւնների լաւագոյնը: Չմտածենք մեր ներդրումի փոքրութեան կամ մեծութեան մասին, այլ շարունակենք տալ, կրկնելով հանրայայտ երգի բառերը՝ «Ես մի զարկն եմ քո բազկի»:
«Հայոց Ցեղասպանութիւնը Օսմանեան Թուրքիայում. վերապրածների վկայութիւններ» մեծարժէք եռահատոր գիրքը իրաւական արժէք ներկայացնող հրատարակութիւն է, արժանի  դառնալու ոչ միայն մեր մասնագէտների, այլեւ հայ ընտանիքների սեփականութիւնը, որպէս մեր ազգի պատմութեան կարեւոր մի մաս:
Կարեւոր եւ անհրաժեշտ քայլը կատարուած է. լոյս աշխարհ է եկել փաստաթղթերի հայալեզու ժողովածուն, որի հիման վրայ պիտի իրականանայ գրքի նախ անգլերէն, ապա այլ լեզուներով հրատարակման աշխատանքը:
Այն կարելի է ձեռք բերել՝ հեռախօսելով (818) 549-9001 համարին: