ԿԱՏԻԱ ՔՈՒՇԵՐԵԱՆ
Հայ մշակոյթի պատմութեան մէջ ի սկզբանէ յատուկ նշանակութիւն է տրուել թարգմանչական գործին, որի շնորհիւ հնարաւոր է դարձել հաղորդակցութիւնը այլ մշակոյթների հետ:
Թարգմանութեան միջոցով հայը հոգեկան սնունդի բազմաթիւ աղբիւրներից է օգտուել, իւրացրել նորն ու անծանօթը՝ անընդմէջ լայնացնելով ու խորացնելով իր մտքի եւ հոգու սահմանները, բոլոր կողմերից եկող գետերին ու առուներին թոյլ տալով թափուել ազգային մեծ աւազանի մէջ, միախառնուել նրան, միշտ պահելով սեփական մշակոյթի դէմքն ու նկարագիրը: Թարգմանչական աշխատանքի շնորհիւ հնարաւոր է դարձել շատ ու շատ երկերի բնագրերի կորստեան դէպքում հայերէն թարգմանութիւնները տրամադրելի դարձնել գիտական աշխարհին: Սոյն գործի կարեւորութեան հանդէպ մեր ընդգծուած վերաբերմունքի արտայայտութիւնն է Թարգմանչաց Տօնը, որ նշում ենք ամէն տարի: Լաւ կը լինի ունենալ «Հայ Թարգմանիչներ» խորագրով հանրագիտարան, որը ոչ միայն նուիրուած կը լինի բոլոր ժամանակների հայ թարգմանիչներին, այլեւ կ՛օգնի ընդհանուր պատկերացում կազմելու հայ թարգմանական գրականութեան ուժեղ եւ թոյլ կողմերի մասին: Սակայն, առանց այդ պատկերն ունենալու էլ, հարեւանցի հայեացք նետելով, կարելի է որոշ նկատառումներ արձանագրել առ այն, որ մենք ունենք մեծ քանակութեամբ գեղարուեստական գրականութեան թարգմանութիւններ, արեւելքի ու արեւմուտքի գրական աշխարհի մեծ ստեղծագործողների երկերի բարձրակարգ թարգմանութիւններ, սակայն ետ ենք մնում գիտական, յատկապէս արդի, մտքի նուաճումները մայրենիով հայ ուսանողին ու գիտնականին մատուցելու բնագաւառում: Չնայած այն հանգամանքին, որ հայը միշտ էլ հետամուտ է եղել օտար լեզուների տիրապետման կարեւոր գործին եւ այսօր էլ կարող է ազատօրէն օգտուել այլալեզու գրականութիւնից, սակայն կայ կարեւոր մի հանգամանք. թարգմանութիւն կատարելու ժամանակ մենք բնականաբար յանգում ենք լեզուն գիտական եզրերով հարստացնելու անհրաժեշտութեան, դիմում ենք բառաստեղծման եւ դրանով հարստացնում ենք հայերէնը, իսկ հայերէնը բառաստեղծման լայն հնարաւորութիւններ ունի: Գիտական ոլորտի գրականութեան թարգմանութիւնը անհրաժեշտ է կատարել որքան հնարաւոր է արագ, որովհետեւ երբ կայ երեւոյթը, լեզուն շտապում է բառ տրամադրել տուեալ երեւոյթին, իսկ ուշացած բառերը դժուար են ընդունւում կամ մերժւում են: Պէտք չէ մոռանալ նաեւ, որ թարգմանութիւնը որքան էլ արագ գործի, այնուամենայնիւ, դժուարանում է քայլ պահել ժամանակի հետ, ուստի օտար լեզուների իմացութիւնը պահում է իր կարեւորութիւնը:
Այսօր, Հայաստանի հրատապ խնդիրներից մէկը արդիւնաբերութեան վերականգնումն է, եւ յայտնի է, որ այս բնագաւառում հայերէնը բառաստեղծման կարիք ունի, գործածուող բառամթերքի մեծ մասը ռուսերէնից կամ նրա միջնորդութեամբ կատարուած փոխառութիւններ են, խորհրդային ժամանակներից առ այսօր լայնօրէն գործածուող: Պատճառը ոչ թէ հայոց լեզուի անկարողութիւնն է, այլ այն իրողութիւնը, որ պետականութիւնից զրկուած Հայաստանը արդիւնաբերութիւն չի ունեցել: Կարծում ենք, պէտք չէ խորշել դրանցից եւ վարուել այնպէս, ինչպէս հայոց լեզուն վարուել է հնագոյն ժամանակներից ի վեր, փոխառութիւններ կատարելով այլ լեզուներից, յատկապէս՝ պարսկերէնից: Պարսկերէն փոխառութիւնները քանակով մեծագոյնն են հայերէնում՝ մօտ 1200 բառ եւ արմատ: Մենք դրանք օգտագործում ենք յաճախ եւ նոյնիսկ չենք անդրադառնում, ինչպէս՝ հրապարակ, նամակ, երաշխիք, դաշտ, շալ, շիշ, նժդեհ, հրաման, պահակ, հրեշտակ, պանիր, սպիտակ եւ այլն: Փոխառութիւնները պէտք է կատարել զգուշութեամբ եւ ճաշակով, դրանով ազատելով լեզուն կաշկանդուածութիւնից եւ հզօրացնելով այն՝ լրացնելով բառապաշարի բացերը: Լեզուական պուրիտանիզմը՝ մաքրամոլութիւնը կարող է հանգեցնել արհեստականացման եւ խեղճացնել լեզուն: Միւս կողմից անկարելի է անտարբեր անցնել արդի հայերէնը խճողած օտար բառերի ամէնօրեայ գործածութեան կողքով այն դէպքում, երբ հայերէնն ունի այդ բառերի համարժէքը: Օտար բառերի գործածութիւնը այսօր համատարած է Հայաստանի առօրեայ, քաղաքական եւ ռազմական բառապաշարում. ինչպէս՝ ադեկուատ, պոստ, գեոպոլիտիկ, կոմանդիր, ինվեստիցիա, տենդենց, կռիշ, վաբշէ, չաստ, պագոն, մոդեռնիզացիա, սպոնտան, տուրբուլենտ, տոլերանտ, իննովացիա, կոնսոլիդացիա, պիստոլետ, բոյ եւ այլն: Հասել ենք այն կէտին, որ հայ զինուորին դաստիարակում ենք դուխով կռուել եւ ռուսական դուխով հայկական յեղափոխութիւն ենք անում: Մինչդեռ անհրաժեշտ է, որ հայկական կամ հայկեան ոգին յառնի մեր մեջ: Չէ որ լեզուն նաեւ ոգեղէն երեւոյթ է: Լեզուն օտար ազդեցութիւններից հնարաւորինս ազատ պահելը մտածողութեան անկախութիւն է նշանակում, որը տանում է ազգի եւ երկրի լիակատար անկախութեան վերականգնման:
Ինչպէս նշուեց, պէտք չէ մերժել օտար բառերի որդեգրումը, միաժամանակ նախանձախնդիր մնալով հայոց լեզուի մաքրութեան: Նաեւ՝ օտար լեզուների ուսումնառութիւնը խրախուսելուն առընթեր, պէտք է զարկ տալ գիտական աշխարհի կարեւորագոյն հրատարակութիւնները մայրենիով ներկայացնելու անհրաժեշտ գործին, որը հայոց լեզուի զարգացման կարեւոր խթան է: