ՅԱԿՈԲ ՄԻՔԱՅԷԼԵԱՆ
Հալէպի մօտակայքը գտնուող հոգեբուժարանը, որ աւելի ծանօթ է «խենթանոց» անունով, պարպուած է: Անոր բնակիչները տարտղնուած են, տէր ունեցողն ու չունեցողը, բոլորն ալ մէջտեղ մնացեր են ու լոյս աչքով կը խարխափեն, աննպատակ, անորոշ ու շփոթ, քամիին բերանն ինկած տաշեղներու պէս կը թափառին, մէկը պատառ մը հաց կը ստանայ բարեսիրտ տանտիրուհիէ մը, միւսը քար մը՝ փողոցի լակոտներէն:
Հալէպի մէջն ու շուրջը ծաւալած պատերազմին մէջ այս խեղճ ու մոլորած խլեակներուն ողբերգութիւնը ամենասրտաճմլիկն է: Խորշակը չէ խնայած նաեւ զանոնք: Այս թոհ ու բոհին մէջ մարդոց հաշիւը լուսանցքայնացուած է, մնաց որ, այս ցաւագարներուն հաշի՞ւը ընեն:
Տարիներ առաջ, երբ արուարձանային դպրոցի մը տնօրէնութեան պաշտօնը ստանձնած էի, ուսուցչական կազմին փափաքին անսալով՝ արտօնագիր ձեռք ձգեցինք ու գացինք այցելութիւն մը տալու «Տուերինէ»ի խենթանոցին:
Ես առանձնապէս այդպիսի փափաք մը չեմ ունեցած, նոյնիսկ մանկութեանս փողոցներուն մէջ խենթ ալ չեմ խաղցուցած, ինչպէս թաղի տղաքը մեծ խանդավառութեամբ, աղմուկով-աղաղակով կ՛ընէին այդ: Մեղքս եկած է ու պատի մը տակ քաշուած, ցաւով դիտած եմ անոնց անօգնական, ձախող պաշտպանուելու փորձերը՝ թաղի փորձանք լակոտներուն կողմէ արձակուած քարերէն ու բացագանչութիւններէն:
Իսկ հիմա կ՛երթանք զիրենք դիտելու իրենց վանդակապատ կացարաններուն մէջ, ճիշդ՝ կենդանաբանական պարտէզ այցելելու նման:
Հիմա, արդէն ամբողջ յիսնամեակ մը ետք այդ այցելութենէն, երբ կը վերյիշեմ իմ տեսածներս ու լսածներս, մարմինս թեթեւ մը կը փշաքաղուի:
Աշխարհի ո՛ր մասին մէջ ալ ըլլայ, ամենազարգացած երկիրներէն, մինչեւ ամենայետամնացը, խենթանոցներուն պաշտօնէութեանց վարուելակերպը իրենց հիւանդներուն հետ միանման է ու անտանելի, նոյնիսկ՝ անմարդկային, ուր զսպաշապիկն ու ծեծը, անարգանքն ու սրսկումները անպակաս են: Մարդիկ անասուններու հետ, յատկապէս կենդանաբանական պարտէզներու մէջ, աւելի լաւ կը վարուին, քան՝ այս ցնորած արարածներուն հետ:
Փողոցի տղոց ուրախութեան ու հրճուանքի աղբիւր եղած այս նուազ ծնունդները, այս փակ, պարսպապատ մենաստանին մէջ, հակառակ իրենց տրուած բժշկական ու կենցաղային խնամքին, ցաւի ու մորմոքի աղբիւր դարձած են: Շղթաներով կապկուածներէն, արգելափակուածներէն, մինչեւ մէջտեղերը ազատ ման եկողները թախծոտ բան մը ունին իրենց նայուածքին մէջ, իրենց ձայներուն մէջ. կաշկանդուած, անազատ ըլլալու մեծ ցաւն է, որ նստած է անոնցմէ իւրաքանչիւրին հոգիին խորքը ու կը մխայ, ու այդ մուխը դուրս կու գայ անոնց աչքերէն ու բերաններէն:
Փողոցային լակոտներուն քարկոծումին ու քաշկռտուքին առարկայ դարձած այս խեղճերը շատ աւելի ուրախ էին, երբ դուրսն էին, քան հիմա, մասնաւորաբար անոնք, որոնք ընտանիքի մէջ մեծցած են, ծնողք, քոյր ու եղբայր ունեցած են, սակայն, ճերմակներուն մէջ սեւ գառնուկին նման, սեւ եղած է անոնց բախտը, երբ բռնած ու զիրենք այս արգելանոցը դրած են տան «պատիւը» արատաւորող այս մարդոցմէ ձերբազատելու համար, յատկապէս երբ ամուսնութեան թեկնածու քոյր ու եղբայր ունեցած են. ո՞վ խենթին քրոջ կը մօտենայ, ո՞վ խենթին եղբօր կին կու տայ…
Չէի հասկնար, թէ ինչպէ՞ս մեր խումբի ուսուցչուհիներէն քանի մը հոգիներ ուրախ տրամադրութեան մէջ էին, երբ ես այս սարսափելի միջավայրէն վայրկեան առաջ դուրս գալ կ՛ուզէի:
Ու պատահեցաւ, որ յանկարծ պատուհաններու ճաղերու ետեւէն մեզ դիտող խռնուած դէմքերուն մէջ ճանչնամ «Աբօ»ն, մանկութեան մեր թաղերու նշանաւոր «Տել»ի, խենթ Աբօն:
Աչքս աչքին հանդիպեցաւ, չկրցայ աննկատ անցնիլ իր դիմացէն, կեցայ ու հարցուցի.
- Աբօ՛, ինչպէ՞ս ես:
- Լաւ չեմ, աղբարի՛կ, լաւ չեմ,- ըսաւ՝ կակազելու ատեն բերանը լայն բանալով ու դեղնած, կոտրտուած ակռաները ցոյց տալով:
- Ինչո՞ւ հոս ես, Աբօ՛, ո՞վ քեզ հոս դրաւ,- հարցուցի, երբ գիտէի, թէ թերաճ ըլլալով հանդերձ, բարի ու անվնաս էակ մըն էր:
- Աղբարներս,- եղաւ իր պատասխանը:
Հասկցայ, իր եղբայրները ամուսնացած էին ու տան մէջ այլեւս իր ներկայութիւնը աւելորդ էր, մասնաւորաբար երբ արդէն հօրմէ ետք մայրն ալ մահացած էր:
- Աղբարներս,- ըսաւ, դէմքը ծռեց ու արցունքի կաթիլներ կախուեցան աչքերէն ու վար սահեցան չսափրուած դէմքի մազերուն արանքէն:
- Բան մը կուզե՞ս,- ըսի՝ յուզումս հազիւ խեղդելով:
- Սիկարա՛,- ըսաւ աղաչական,- սիկարա կ՛ուզեմ:
Հանեցի գրպանիս ծխախոտի տուփը ու դրի իր դուրս երկարած ափին մէջ ու անմիջապէս հեռացայ՝ բանտարկուած շունչիս ընթացք տալու, չխեղդուելու համար: Աբօն… կը յիշեմ, օր մը Նոր Գիւղի արաբական քաղցրեղէն ծախողի խանութի մուտքին տեսայ զինք, կեցած՝ կը դիտէր զսպանակաձեւ այդ քաղցրեղէնի սկաւառակները:
- Աբօ՛, ի՞նչ կ՛ընես հոս:
- Մուշեպպէք կ՛առնեմ:
- Դրամ ունի՞ս:
- Հա՛, կաշխատիմ է, «տէօքմէճի»ին քով քէօրիւք կը քաշեմ է… շաբթական տուաւ ինծի վարպետս, երկու թուղթ:
- Է՞, այդ դրամը ասոր վրա՞յ պիտի ծախսես, գնայ՝ մամայիդ տուր, մեղք է:
- Ես չեմ ուտեր, պզտիկ քոյրիկիս համար կ՛առնեմ, շատ կը սիրէ մուշեպպէքը, մնացած դրամն ալ մամայիս պիտի տամ:
Այն ատեն արդէն մանուկ չէի, երկրորդական վարժարանի ուսանող էի. խենթ Աբօն յանկարծ մեծցաւ աչքիս. այս տկարամիտ, աղքատ տղան քրոջը անուշեղէն կը գնէ իր առաջին շաբթականով…
Խենթը ի՞նք էր, թէ՞ մեր փողոցայինները, որոնք այնքան անողոքաբար կը վարուէին իրեն հետ, մինչ ինք ներողամտաբար կը ժպտէր ու բնաւ չէր նեղուեր, կամ ուրիշ խենթերու նման, տղոց ետեւէն չէր վազեր:
Աբօն… ասոր ի՞նչը խենթ է, որ բռներ, զինք հոս բանտարկեր են, տունէն դուրս նետեր են աւելորդ, անպէտք առարկայի մը կամ քուրջի կտորի մը պէս, տան գեղեցկութիւնը չարատաւորելու համար:
Արագ կ՛անցնիմ կացարաններուն առջեւէն՝ այլեւս առանց իրենց դէմքերուն նայելու կամ ալ ուշք դարձնելու մեզ առաջնորդող հիւանդապահին բացատրութեանց:
Ու… ու յանկարծ պատուհանէ մը, ականջիս կը հասնին հայերէն երգի բառեր…
Անհասկնալի խօսքերու պատառիկներ, ցաւատանջ պոռչտուքներ: Անխօս հիւանդները իրենց երկու ափերով ականջնին փակած՝ կը տուայտին, ափերով կ՛ապտակեն իրենց սեփական ականջները ու պատէ-պատ կը զարնուին: Խենթանոցը կ՛եռայ, ուր որ է՝ լաւան դուրս պիտի ժայթքէ, երբ վերակացուին սարսափազդու ձայնն ու սպառնալիքը՝ բժիշկին գալուստը ազդարարող, ելեկտրական շոքերու, սրսկումներու սպառնալիքով, դանակի պէս կը կը տրէ ժխորը:
Հիմա աւելի մեղմ, բայց յստակօրէն կը լսեմ հայերէն երգի մը ծուէնները.
«Հայաստանի ֆոսթան սերուն Երեւան…»:
Կը դառնամ ձայնին ուղղութեամբ ու կը նկատեմ 30-35 տարեկան երիտասարդ մը, որ ինծի կը ժպտի ճաղերուն արանքէն:
Քովէս քալող հիւանդապահը կ՛ըսէ, թէ հայ չէ, արաբ է, սակայն հայկական թաղի մը մէջ մեծցած է ու կը յիշէ ներգաղթի օրերուն իրենց դրացիներուն ուրախ երգն ու պարը. «Հայաստանի ոստան, սիրուն Երեւան…»:
Է՜հ, կը մտածեմ, այդ գացողներէն քանի՜ն վայելեցին սիրուն Երեւանը, քանի՜ն Երեւանի տեղ Սիպերիան վայելեցին ու սիրուն Երեւանի պատկերը իրենց սրտերուն մէջ դաջած՝ տարիներ ետք վերադարձան ծերացած ու ճղակտոր եղած, մինչ ուրիշներ «սիրուն Երեւան»ի կարօտը գրկած՝ օտար հողին մէջ թաղուեցան ու ետ չեկան:
Խենթեր ամէն տեղ կան, սակայն բոլորը չէ, որ յիմարանոց կը դրուին ու կ՛արգելափակուին: Ընդհակառակը, անոնք յաճախ կը փառաբանուին ու կը պաշտուին, նոյնիսկ եթէ իրենց գահերը բարձրացուցած ըլլան գանկերու բլուրներուն վրայ:
Խենթանո՜ց… ինչո՞ւ Աստուած անարդար եղած է այս ծնունդներուն պարագային: Ինչո՞ւ անոնց համակարգին մէջ պակաս կոճակ մը, պակաս պտուտակ մը ձգած է ու զիրենք քշած՝ կեանքի լուսանցք ու լուսանցքէն ալ դուրս:
Աստուա՞ծ է մեղաւորը, թէ ծնողքը, թէ գիտութիւնը, թէ ընկերութիւնը… ո՞վ գիտէ:
Կարեւորն այն է, որ յիմարանոցի 300 բնակիչները հիմա, ազատ ու անկաշկանդ, անտէր ու անտուն, անհասցէ ու աննպատակ ինկած են փողոցները եւ նոյնիսկ փորձ չեն ըներ պաշտպանուելու իրենց գլխավերեւը սուրացող փամփուշտներէն, ռումբերէն ու հրթիռներէն:
Տուեալները ցոյց կու տան, որ սուրիացի չորս միլիոն տեղահանուածներ ու գաղթականներ գոյութիւն ունին. 300 խենթերուն հաշիւը ո՞վ պիտի ընէ:
Ու պատերազմը կը շարունակուի: