Արեւմտահայերէնը Նահանջում է

ԿԱՏԻԱ ՔՈՒՇԵՐԵԱՆ

Արեւմտահայերէնն ակներեւօրէն նահանջում է եւ նահանջում է մի քանի հիմնաւոր պատճառներով: Պատճառների սկզբնաղբիւրը, ինչպէս այլ հարցերի պարագայում, մեր անկումներով եւ վայրէջքներով լեցուն պատմութեան մէջ է, որն ահա քանի դար է չի գտնում իր բնականոն զարգացման ճանապարհը:  Լեզուն անմիջականօրէն կապուած է հայրենիքի եւ պետականութեան գաղափարների հետ, հետեւաբար պետականութեան երկարամեայ բացակայութիւնը մեր իրականութեան մէջ յանգեցրեց գրաբարի կորուստին, նոր ձեւաւորուող եւ լեզուաբանութեան մէջ միջին հայերէն կոչուող լեզուն, որ պիտի դառնար ողջ հայութեան ընդհանրական լեզուն, չհասաւ իր լրումին եւ յանգեցրեց աշխարհաբարի երկու տարբերակների անցանկալի երեւոյթին:

Եթէ լեզուի պահպանումն ու զարգացումը ենթադրում են նախ եւ առաջ հայրենիք եւ պետականութիւն, ապա 1915թ. Հայոց Ցեղասպանութիւնն արեւմտահայերէնից խլեց այդ կռուաններից թերեւս ամենաառաջնայինը՝ հողը: Արեւմտահայերէնը կորցրեց իր ոտքի տակի հողը, բայց շարունակեց գոյատեւել շնորհիւ այն հրաշալի սերնդի հերոսական ջանքերի, որ ուր էլ որ ապաստանեց, զրկանքների գնով դպրոց հիմնեց, ուսուցիչ եւ հոգեւոր գործիչ պատրաստեց, կորցրած հողի սէրը աւելիով փոխանցեց լեզուին ու կառչեց նրանից, որպէս իր փրկութեան լաստի: Ինքը պահպանեց լեզուն եւ մնաց շնորհիւ լեզուի: Յաճախ ենք խօսում լեզուն պահպանելու կարեւորութեան մասին, եւ երբեմն դժուար է ասել ա՞զգն է պահում լեզուն, թէ հակառակը:  Սերունդներ եկան, որոնց համար արեւմտահայերէնը հայրենիք էր մարմնաւորում, դեռեւս հաղորդակցութեան եւ ստեղծագործութեան լեզու էր:

Այն սերունդը, որի համար արեւմտահայերէնը տակաւին մնում է այդպիսին, աստիճանաբար հեռանում է պատմութեան գիրկը, իր տեղը զիջելով այսօրուայ հային, որի հոգեկան կապուածութիւնը արեւմտահայերէնին թոյլ է, ինչպէս թոյլ է նրա կապուածութիւնն այս կամ այն հայրենակցական միութեան: Բոլոր գաղութներում, սակաւ բացառութիւններով, նորահաս սերնդի հաղորդակցութեան առաջնային լեզուն տուեալ երկրի լեզուն է, որին նա հարկադրուած է տիրապետել, այդ լեզուով ստանալ կրթութիւն եւ մուտք գործել հասարակութեան մէջ: Արեւմտահայերէնը նրա համար հաղորդակցութեան նեղ շրջան է ենթադրում:

Արեւմտահայերէնի նահանջին մեծ խթան եղաւ նաեւ Հայաստանի Հանրապետութեան վերանկախումից յետոյ արեւելահայ զանգուածների ներհոսքը Սփիւռքի բոլոր գաղութներից ներս: Արեւելահայերէնը եկաւ իր հաստատուն տեղը գրաւելու արեւմտահայերէնի կողքին նախ թուաքանակի, ապա նաեւ հայրենիք-Սփիւռք յարաբերութիւնների աննախադէպ զարգացման հետեւանքով: Քաղաքական, տնտեսական եւ մշակութային կապը հայրենիքի հետ ծնել է մի երեւոյթ, երբ արեւմտահայերէն մտածող եւ խօսող հայը արեւելահայերէնով է ելոյթ ունենում կամ արեւելահայերէնի է վերածում սկզբնապէս արեւմտահայերէն գրուած խօսքը։

Շարունակական պատերազմները, որոնք ցնցումների են ենթարկում մեր մայր գաղութներին, ուր հայերէնը հաղորդակցութեան առաջնային լեզուն է, պատճառ են դառնում այդ երկրներից արտահոսքի, եւ եթէ հոսքը դէպի Արեւմուտք է, ապա հարկադրաբար յանձնւում են օտար լեզուներին, իսկ եթէ Հայաստան, ապա սերտում եւ գործածում են արեւելահայերէնը:

Աշխարհաքաղաքական զարգացումների բերումով վտանգուած գաղութներից կամ այլապէս հայրենիք հաստատուող եւ արեւմտահայերէնին տիրապետող հայերը, թերեւս որոշ ժամանակ, կը պահպանեն արեւմտահայերէնը, բայց նրանց զաւակները՝ ոչ:

Թէ ինչով կ՛աւարտուի արեւելահայերէն-արեւմտահայերէն գոյակցութիւնը, ժամանակը կ՛որոշի, առայժմ ծանրութեան նժարը թեքւում է յօգուտ արեւելահայերէնի: Այս երեւոյթը յիշեցնում է 19րդ դարի կէսերին սկիզբ առած գրաբար-աշխարհաբար պայքարը, որից յաղթական դուրս եկաւ աշխարհաբարը, չնայած ի պաշտպանութիւն գրաբարի՝ վիթխարահասակ կանգնեցին Մխիթարեանները, վկայակոչելով գրաբարի դասական գեղեցկութիւնը եւ չկարողացան հրաժարուել նրանից: Սակայն գեղեցկութիւնը չօգնեց գրաբարին, այն ռամիկ աշխարհաբարի ուսերին նետեց ազնուականի իր պատմուճանն ու հեռացաւ ասպարէզից: Ազնիւ էին Մխիթարեաններն իրենց պահուածքի մէջ, սակայն՝ ոչ իրատես:

Ազնիւ կը լինի նաեւ այսօր՝ կանգնել արեւմտահայերէնի կողքին եւ պաշտպանել նրան, հետամուտ լինել, որ գրաբարն ու արեւմտահայերէնը ուսուցանուեն Հայաստանում՝ տալով հայրենաբնակ ժողովրդին այն բանալիները, որոնցով նա մուտք կը գործի գրաբարի եւ արեւմտահայերէնի գանձատնից ներս:

Այնպէս, ինչպէս առ այսօր օգտւում ենք գրաբարից, այնպէս, ինչպէս Հայոց Ցեղասպանութիւնից փրկուած եւ Արաքսն անցած արեւմտահայութիւնը պատուաստուեց Արեւելեան Հայաստանին, արեւմտահայերէնի լեզուամտածողութիւնը կարող է պատուաստուել արեւելահայերէնին, որը կարողացել է անել ծագումով արեւմտահայ, բայց արեւելահայերէնով գրող մեծանուն դերասան Վահրամ Փափազեանն իր գրական ժառանգութեան մէջ: Արեւմտահայերէնի լեզուամտածողութիւնը մօտ է գրաբարին, արեւմտահայն ունի լեզուական նուրբ զգացողութիւն եւ լեզուական ճաշակ: Արեւմտահայը հազուադէպ է սխալւում լեզուական հարցերում: Որպէս հաստատում, արձանագրենք հետեւեալ դրուագը: Երկու անձինք վիճում են լեզուական մի հարցի շուրջ եւ իրենց վէճը հարթելու համար դիմում են բանաստեղծ Աւետիք Իսահակեանին: Վերջինս, առանց հետաքրքրուելու, թէ լեզուական ինչ հարցի առնչութեամբ է վեճը, հարցնում է վիճողների որտեղացի լինելու մասին եւ իմանալով, որ վիճողներից մեկը արեւմտահայ է, իսկ միւսը՝ արեւելահայ, առանց տատամսելու պատասխանում է. «Արեւմտահայը ճիշդ է»:

Արեւմտահայերէնը նահանջի շեփոր է հնչեցրել, որ խորունկ ցաւի եւ ափսոսանքի զգացում է առաջացնում, բայց յիշեցնում է նաեւ, որ իւրաքանչիւր նահանջ իր մէջ կրկին առաջ շարժուելու հունտեր է պարունակում: Պէտք չէ շտապել, այլ պէտք է կանգնել արեւմտահայերէնի կողքին եւ օգնել նրան, յուսալ եւ սպասել, որովհետեւ՝

Լեզուն ինքն է հարթում իր ճանապարհը: