Յուսադրիչ Լուրեր Երեւանից

ՎԱՂԱՐՇԱԿ ՎԱՐԴԱՆԵԱՆ
Վերջերս Երեւանում անցկացուեց «Արեւմտահայերէնի եւ արեւելահայերէնի մերձեցման խնդիրներ» համաժողովը, որի կազմակերպիչներից մէկի՝ ՀՀ ԳԱԱ Հր. Աճառեանի անուան Լեզուի հաստատութեան (ինստիտուտի) տնօրէն Վ. Կատուալեանի հետ ընդարձակ զրոյցը ներկայացուած էր մի յօդուածով («Ասպարէզ», 12 Օգոստոս 2015)՝ «Արեւմտահայերէնի Փրկութեան Բանալին (Արեւելեան) Հայաստանում է» խօսուն վերնագրի տակ: Մեր այս անդրադարձի վերնագրի մէջ «յուսադրի»չ ածականի յայտնուելը հետեւանք է այն բանի, որ առաջին անգամ հայրենի բարձրաստիճան պաշտօնեայի կողմից առողջ դատողութիւններ են բերւում մեր երկու ուղղագրութիւնների չարչրկուած հարցի մասին: Հետեւեալ յղումները (յանուն պարզութեան արուած են ազատ ոճով, այլ ոչ թէ բառացի) բաւական են ասուածի մասին պատկերացում կազմելու համար՝ նոյնիսկ առանց յօդուածը կարդալու. «Դասական ուղղագրութիւնը իր մէջ պարունակում է հսկայական գիտելիքներ եւ լեզուի պատմութիւն, ինչից պէտք չէ հրաժարուել յանուն նոր ուղղագրութեան հեշտութեան. գիտելիքը երբեք հեշտ չէ. պէտք չէ գնալ հեշտի, մակերեսայինի հետեւից. նոր ուղղագրութիւնը իրականում յետընթաց էր»:
Սոյն գրութեան յայտնուելու բուն պատճառը մեր անհամաձայնութիւնն է պրն. Կատուալեանի մի արտայայտութեան հետ, որը լրիւ հակառակ տպաւորութիւնն է թողնում՝ համեմատած վերը բերուած դրական մտքերի: Դա հետեւեալն է. պրն. Կատուալեանը երկու ուղղագրութիւնները անուանում է՝ դասական ուղղագրութիւն եւ գրական ուղղագրութիւն: Ստորեւ պիտի ցոյց տանք, որ առաջին անուանումը՝ «դասական», լաւագոյնն է մնացած գործածուողներից, իսկ երկրորդը՝ «գրական», միանգամայն անընդունելի է (ի դէպ, մեզ յայտնի չէ, թէ որեւէ այլ մէկը գործածել է այդ անուանումը):
Օգտուելով ստեղծուած պատեհութիւնից, մենք այստեղ պիտի փորձենք տալ նշուած անուանումների համապարփակ վերլուծութիւնը:
Հայաստանում տարածուած է երկու ուղղագրութիւնները անփութօրէն անուանել «հին» եւ «նոր»: Ահա, ուրեմն, այդ «հին» ուղղագրութիւնը տարբեր ժամանակներում անուանուել է նաեւ «Մեսրոպեան», «աւանդական», «դասական», ինչպէս նաեւ «արեւմտահայերէնի»: Սրանցից վերջինը բացարձակապէս անընդունելի է (տես ստորեւ), առաջինի դէմ արտայայտուեց հայրենի մասնագէտների մեծամասնութիւնը («Մեսրոպ Մաշտոցի ժամանակուայ գրաբարի ուղղագրութիւնը այլ էր». սրան հեշտութեամբ կարելի է առարկել. «Ուղղագրութիւնները ժամանակի ընթացքում միշտ էլ փոխւում են. կարեւորը դրանց համակարգն» է), եւ աւելորդ վէճերից խուսափելու համար կարելի է հրաժարուել այդ անուանումից, «աւանդական» անուանումը առանձնապէս առարկութիւններ չի կարող ունենալ, սակայն յանուն միասնականութեան՝ միայն մէկ անուանում ունենալու սիրոյն, յարմար է նկատւում «դասական» անուանումը օգտագործելը: Եւ քանի որ պրն. Կատուալեանը հէնց այդ անուանումն է ընտրել, կարելի է համարել հարցը փակուած այն իմաստով, որ այդ անուանմանը չեն առարկի երկու «կողմերն» էլ: Բայց ահա բուռն առարկութիւն կայ «արեւմտահայերէնի ուղղագրութիւն» արտայայտութեան դէմ, չնայած այն շատ տարածուած է, եւ այդ պատճառով էլ պէտք է խիստ պայքար մղել դրա դէմ: Բացատրենք: Երբ դասական ուղղագրութիւնը անուանում ենք «արեւմտահայերէնի», իրենք՝ արեւմտահայերն էլ ասում են «մեր ուղղագրութիւնը», իսկ նրանց դիմելիս հայաստանցիք մեծ հաճոյքով ասում են «ձեր ուղղագրութիւնը», ապա վերջիններս անմիջապէս աւելացնում են. «Ինչո՞ւ էք ուզում ձեր ուղղագրութիւնը մեզ պարտադրել»: Այդպէս ասողներին բիւրաւոր անգամ անօգուտօրէն բացատրուել է. «Դասական ուղղագրութիւնը ինչքան որ մերն է, նոյնքան էլ ձերն է եղել. այն ոչ միայն Յակոբ Պարոնեանի, Պետրոս Դուրեանի, Դանիէլ Վարուժանի ուղղագրութիւնն է, այլեւ՝ Րաֆիի, Յովհաննէս Թումանեանի, Վահան Տէրեանի»:
Այստեղ հարկ է վերջնականապէս ասել հետեւեալը. ոչ պաշտօնական խօսակցութեան մէջ միշտ էլ գործածուել է եւ պիտի գործածուի (ոչ ոք չի կարող դա արգելել) դասական ուղղագրութեան «արեւմտահայերէնի» (համապատասխանաբար՝ «մեր»-«ձեր») անուանումը, սակայն այն երբեք պէտք չէ գործածուի գրաւոր խօսքում (նաեւ՝ պաշտօնական բանաւոր խօսքում, օրինակ, որեւէ զեկուցման ժամանակ):
Այսքանով համարենք հարցը փակուած «հին» ուղղագրութեան անուանման մասին եւ անդրադառնանք «նոր» ուղղագրութեանը: Յիշեցնենք, որ անհրաժեշտ է խստօրէն զանազանել դրա երկու տեսակը: Առաջինը՝ 1922թ. տխրահռչակ դեկրետով (բարձրագոյն իշխանութեան որոշումով-Խմբ.) պարտադրուած «աբեղեանական» ուղղագրութիւնը, եւ 1940թ. բարեփոխուած «գուրգէնսեւակեան» ուղղագրութիւնը: Սփիւռքում երբեմն չարախնդօրէն «նոր» ուղղագրութիւնը անուանում են «խեղագրութիւն»: Սրա մասին պէտք է վճռականօրէն ասել հետեւեալը. «խեղագրութիւն» բառեզրը (մեր կարծիքով այն ստեղծել է դասական ուղղագրութեան մեծ ջատագով պրոֆ. Լեւոն Խաչերեանը) ընդհանրապէս յարմար չէ գործածել, բայց եթէ անգամ գործածուի, ապա միայն ու միայն «աբեղեանական» ուղղագրութեան վերաբերեալ: Այսօր Հայաստանում գործածուող՝ պետութեան պաշտօնական ուղղագրութիւնը ոչ մի դէպքում չի կարելի անուանել «խեղագրութիւն» (եթէ նոյնիսկ այն պատկանէր… թշնամուն): Իսկ ինչպէ՞ս անուանել ներկայումս հայրենիքում գործող ուղղագրութիւնը: Անկախացման առաջին տարիներին, երբ բոլորս հաւատում էինք, որ դասական ուղղագրութիւնը շատ շուտով կը վերականգնուի հայրենիքում (երբ այնքա՜ն սահունօրէն վերականգնուեցին դրօշակը, զինանշանը եւ օրհներգը), գործող ուղղագրութիւնը անուանում էինք «խորհրդահայ» («սովետահայ»): Դրա մէջ յանդիմանական երանգ կար: Սակայն հիմա, աւելի քան երկու տասնամեակ անց, դիմակայութեան ոչ մի կարիք չկայ: Ուստի, առաջարկում ենք հետեւեալ միակ, փոխադարձաբար ընդունելի անուանումը՝ «հայաստանեան ուղղագրութիւն»: Այսպիսով երկու ուղղագրութիւնների համար կ՛ունենանք յստակ անուանումներ՝ դասական եւ հայաստանեան ուղղագրութիւններ:
Վերջապէս, վերադառնանք մեր առարկութեանը՝ պրն. Կատուալեանի գործածած «գրական ուղղագրութիւն» արտայայտութեան նկատմամբ: Ընթերցողը նոյնիսկ կարող է տարակուսել՝ վատ բան չնկատելով այդ անուանման մէջ: Սակայն, ինչպէս ասում են, մեր տառապանքը փորձ ունի: Բանն այն է, որ խօսելով արեւմտահայերէնի մասին, հայրենի մասնագէտների (թերեւս պէտք էր գրել չակերտած՝ «մասնագէտների») մի զգալի մասը այն անուանում է՝ «մեր բարբառներից մէկը»:
Այստեղ դժուար չէր լինի հողին հաւասարացնել այդքան տգէտ տեսակէտը, բայց ուզում ենք այլ կերպ վարուել: Թերեւս այդ մարդկանց սխալը ոչ այնքան անգրագիտութեան հետեւանք է, այլ անտեղեակութեան: Ուստի, հէնց արեւմտահայերէնի եւ արեւելահայերէնի մերձեցման ջանքերի ծիրի մէջ, առաջարկում ենք մի գիտաժողով հրաւիրել հետեւեալ անուանումով. «Արեւմտահայ եւ արեւելահայ գրական լեզուների բաղդատումը. մէկ դար առաջ եւ այսօր»: Մենք պատրաստ ենք ներկայացնելու մեր զեկուցումը այդպիսի մի գիտաժողովի՝ նշելով երկու գրական լեզուների ուժեղ եւ թոյլ կողմերը եւ դրանց փոփոխութիւնը վերջին հարիւրամեակի ընթացքում: Այս մեր առաջարկը պաշտօնապէս ներկայացնում ենք պրն. Կատուալեանին՝ Լեզուի հաստատութիւնում նշուած գիտաժողովը կազմակերպելու:

Վաղարշակ Վարդանեան ՀՀ ԳԱԱ Հր. Աճառեանի անուան Լեզուի հաստատութեան արեւմտահայերէնի բաժինի Սփիւռքի խումբի անդամ է: