Տարբեր առիթներով ասուել էր, որ հայ-ադրբեջանական նոր պատերազմի բռնկումը շատ հաւանական չէ, բայց եւ ամբողջովին բացառել դրա հնարաւորութիւնը՝ նոյնպէս իրատեսական չէ: Հնարաւոր պատերազմի հաւանականութիւնը մեծացնում էին յատկապէս մի քանի գործօններ: Գաղտնիք չէ, որ Ադրբեջանի ներկայ ղեկավարը՝ հօր համեմատ լինելով անիրատես ու արկածախնդիր, Ղարաբաղի «ազատագրման» մոլուցքի եւ հակահայկական ջղագարութեան մթնոլորտում մշտապէս փորձել է շեղել հասարակութեան ուշադրութիւնը այն իրողութիւնից, թէ ինչպէս են իր, իր հարազատների եւ մերձաւորների կլանները թալանում երկիրը: Ռազմական ագրեսիւ հռետորաբանութիւնը, սակայն ծիծաղելի վիճակի մէջ է դնում իր հեղինակին, եթէ անվերջ կրկնուելով այդպէս էլ գործնական դրսեւորում չի գտնում: Միւս կողմից Ադրբեջանի առաջնորդը, սոցիալապէս ոչ ներդաշնակ զարգացող իր երկիրը առանց չափ ու սահմանի սպառազինելով, ի վերջոյ մի օր պէտք է փաստի, որ անիմաստ գործով չի զբաղուած, եւ առկայ են նոր, յաղթական պատերազմ սանձազերծելու նախադրեալները:
Մանկութեան տարիներից ըստ պահանջի ապրած եւ պատերազմի արհաւիրքը չզգացած, խորհրդային բարձրագոյն նոմենկլատուրայի ներկայացուցչի զաւակին պակաս չի ոգեւորում այն, որ տարբեր պետութիւնների ներկայացուցիչներն ու միջազգային կազմակերպութիւնները ի վերջոյ բոլոր տեսակի ռազմական սադրանքների համար կոնկրետ մեղադրանքներ չեն ներկայացնում իրեն, այլ բաւարարւում են ընդհանուր եւ պատասխանատուութիւն չպահանջող յայտարարութիւններով:
Նա տեսնում է նաեւ, որ իր բռնապետական պահուածքի, ժողովրդավարութեան եւ մարդու իրաւունքների խախտումների հանդէպ եւս Արեւմուտքը պատրաստ չէ այնպիսի հակադարձող քայլերի, որոնք կարող էին խախտել հարեւան-թշնամի երկրների նկատմամբ որդեգրուած հաւասարեցման քաղաքականութիւնը, եւ ի հարկէ փչացնել նաւթով ու գազով հարուստ երկրի հետ յարաբերութիւնները: Այս հանգամանքները Ալիեւ կրտսերի ձեռքերն ազատել են, երկրի ներսում ու սահմանների վրայ անել այն, ինչն քէֆն ուզում է եւ աւելին՝ Եւրախորհրդի ամբիոնից յոխորտալ եւրոպացիների վրայ, ովքեր փորձեցին կիսաձայն քննադատել նրան:
Ալիեւը առիթը չկորցնելով, մշտապէս մեղադրել է միջազգային ուժերին՝ պատճառաբանելով, թէ իբր ղարաբաղեան խնդրի չկարգաւորուածութիւնը, չի թոյլատրում առաւել ժողովրդավարացնել իր երկիրը եւ ստիպում է ամուր բռունցքի մէջ պահել երկրի ներքին կար գու կանոնը: Պատահական չէ, որ իր քաղաքականութեանը դէմ հանդէս եկողներին Ալիեւը գերադասում է մեկուսացնել, որպէս Հայաստանի օգտին գործող լրտեսների:
Չի կարելի բացառել նաեւ այն վարկածը, որ հոգեպէս անհաւասարակշիռ իր հարեւան ու բարեկամ նախկին գործընկերոջ օրինակով՝ Ալիեւը փորձում է օգտուել խառնակ ժամանակներից, յուսալով, որ կը կարողանայ կայծակնային հարուածով բոլորին կանգնեցնել կատարուած փաստի առջեւ:
Սրանով հանդերձ, լաւ ծանրութեթեւ անելով, որ մեծ պատերազմը կարող է յանգեցնել իր անսասան թուացող իշխանութեան մայրամուտին, նա փորձում է մանր եւ տեղային յաղթանակներով իրագործել թշնամուն «ջախջախելու» յոխորտանքը: Եթէ նաեւ բախտը հնարաւորութիւն ընձեռի «փոքր յաղթանակների» ծաւալը հնարաւորինս ընդլայնելու, ի հարկէ դրանից կարելի կը դառնայ բազմապատիկ մեծ քաղաքական օգուտներ քաղել:
Միւս կողմից, ռազմատնտեսական գերազանցութեան դիրքերից արուող շանտաժը որոշակի ճնշում է արտաքին շահագրգիռ ուժերի նկատմամբ՝ Ղարաբաղեան հակամարտութեան լուծման ցանկալի տարբերակ թելադրելու համար:
Պէտք է նկատի ունենալ նաեւ, որ բռնապետերին արջի ծառայութիւն է մատուցում իր շրջապատը, որը նրա ամէն քայլն ու մտահղացումը գնահատում է որպէս հանճարեղ ու անքքնելի: Այդպէս ժամանակին նաեւ Հիտլերի շրջապատն էր ֆիւրերին հաւաստիացնում, որ Ռուսաստանի դէմ կայծակնային պատերազմը յաղթանակով կը պսակուի ոչ աւելի քան 7 շաբաթից: Իսկ ո՞վ կը համարձակուէր այլ տեսակէտ յայտնել: Հիմա պատկերացնենք նաեւ Ադրբեջանի պաշտպանութեան նոր նախարարի վիճակը, որն ապացուցելու բան ունի, ինչպէս եւ յաղթանակների ծարաւ առաջնորդին ապացուցելու բան ունի զինուորական ներկայ ողջ ղեկավարութիւնը:
Չափազանցութիւնների մէջ ընկնելուց զգուշանալով, այնուամենայնիւ, կարելի է ասել, որ վերջին շաբաթներին սահմանային գօտում տեղի ունեցածը անուրջների խորտակում էր նշանակում Ադրբեջանի ղեկավարութեան համար:
Այսօր արդէն, որպէս ճնշման միջոց եւ կամքի պարտադրանք, հնարաւոր չէ վկայակոչել ադրբեջանական մարտունակ բանակն ու վերջինիս գերսպառազինուածութիւնը:
Տեղի ունեցաւ ուղիղ հակառակը. հայկական կողմը փաստեց, որ՝
ա. Հայաստանի եւ Ադրբեջանի սոցիալ-տնտեսական եւ ռազմական հնարաւորութիւնների յարաբերակցութիւնը գործօն չեն հակամարտող երեք երկրների միջեւ ձեւաւորուած կացութիւնը փոխելու համար,
բ. ձեւաւորուած իրողութիւնները հնարաւոր չէ փոխել ուժային ճանապարհով, եւ նման սպառնալիքները անիմաստ են,
գ. իրավիճակի յետագայ սրումը կարող է անկանխատեսելի հետեւանքներ ունենալ Ադրբեջանի համար (մեծաքանակ զոհեր, նոր տարածքների կորուստ, հակամարտութեան գօտու կէս միլիոնից աւելի դաշտավայրային բնակչութեան տեղահանութիւն): Ինչն իր հերթին, սոցիալական ու քաղաքական պայթիւն կարող է առաջ բերել հէնց Բաքւում:
Կացութիւնը ինչ որ չափով կարելի է համեմատել 94 թուականի մայիսեան զինադադարի նախօրեակի հետ:
Ստեղծուած կացութեան մէջ հայկական կողմը այսուհետ պէտք է լինի ակտիւ եւ իր մօտեցումները պարտադրող: Անհրաժեշտ է ձգտել ճակատում ձեռք բերուած յաջողութիւնները համարժէքօրէն ամրագրելու քաղաքական-դիւանագիտական ոլորտում:
Ասուածը նախ եւ առաջ վերաբերում է քաղաքական-քարոզչական ոլորտին: Արդէն իսկ Ադրբեջանը Հայաստանին մեղադրել է վերջին շրջանի բախումները հրահրելու մէջ: Գաղտնիք չէ, որ նրանք ունեն նախաձեռնողական գործելաոճ, եւ այժմ քաղաքական ու քարոզչական մակարդակներով հարկ է ակտիւօրէն տարածել հայկական տեսակէտը:
Որքան էլ որ միջազգային հանրութիւնը խուսափում է Ղարաբաղեան խնդրի թէժացման հարցում մատնանշել կոնկրետ մեղաւորների, այլեւս անընդունելի պէտք է համարել հաւասարեցման քաղաքականութիւնը, ինչը ձերբազատում է յետագայ գործողութիւնների համար պատասխանատու լինելու մտահոգութիւններից:
Եկել է պահը, երբ քննութեան նիւթ պէտք է դառնայ բանակցութիւնների յետագայ շարունակման նպատակայարմարութիւնը: Կարելի՞ է իմաստ տեսնել այն բանակցութիւնների մէջ, որոնց ժամանակ կողմերից մէկը հանդէս է գալիս միայն առաւելագոյն պահանջներով, եւ բանակցութիւնների աւարտից անմիջապէս յետոյ կազմակերպում է հերթական սադրանքները սահմանի վրայ:
Ի հարկէ հասկանալի է, որ բանակցութիւնների ձախողումը կարող է նախանշել պատերազմի սկիզբը, բայց միայն հայկական կողմը չէ, որ պէտք է ունենայ այդ մտահոգութիւնը:
Սահմանային չդադարող բախումները ամենաակնյայտ փաստարկն են, որ դրանց սահմանափակումը եւ յետագայ առաւել ընդլայնումը կանխող կարեւորագոյն գործօն է երկու կողմերի միջեւ շփման գծի կրճատումը եւ չէզոք գօտու գոյութիւնը: Ադրբեջանի գործողութիւնները՝ սկսած Ռամիլ Սաֆարովի արարքից ու բազմաթիւ սամանամերձ բնակավայրերի պարզ գիւղացիների գերեվարումից ու կտտանքների ենթարկելուց եւ աւարտած սահմանային եւ դիւերսիոն գործողութիւններով, ապացուցում են, որ խաղաղ ապագայի համար ոչ թէ պէտք է վերացուի գոյութիւն ունեցող չէզոք գօտին, այլ՝ աւելի ամրապնդուի:
Ժամանակն է հրաժարուելու Մադրիդեան հնացած սկզբունքներից եւ բանակցութիւնների ու փոխզիջումների հիմք ընդունել առկայ իրողութիւնները:
Անհեթեթ է թւում մտածելը, որ մշտական լուծումների կարելի է յանգել խախտելով արդէն քսան տարի փխրուն խաղաղութիւնը հաւասարակշռող գործօնները:
Միջնորդների մասնակցութեամբ բանակցութիւնների ժամանակ անհրաժեշտ է պնդել ռազմական ուժ չկիրառելու մասին նոր պայմանագիր կնքելու պահանջը:
Պայմանագիր, որի մանրամասների մէջ կ՛ամրագրուեն նաեւ վերահսկման եւ պատասխանատուութեան որոշակի մեխանիզմներ (վերջին պահանջի տակ չպէտք է հասկանալ խաղաղապահների ներգրաւումը, ինչը բացարձակապէս անընդունելի պէտք է լինի հայկական կողմի համար):
Անհրաժեշտ է վերականգնել հակամարտութեան ուղղակի եւ գլխաւոր մասնակից կողմ հանդիսացող Ղարաբաղի մասնակցութիւնը բանակցութիւններին: Այս պահանջը նոյնպէս պէտք է առաջադրի եւ հետապնդի հայկական կողմը:
Կարելի է մտածել, որ ներկայացուած առաջարկները վերջին փոքր յաղթանակների առաջացրած խանդավառութեան անիրատեսական պտուղներ են եւ առարկել ասելով օրինակ, թէ ռազմական գործողութիւնները կարող են առաւել թէժանալ հէնց Սոչիի բանակցութիւններից յետոյ: Դժուար է թէ՛ ժխտելը եւ թէ հաստատելը:
Բայց միւս կողմից մենք տեսնում ենք, որ Ադրբեջանը մշտապէս փորձել է իր պայմանները թելադրել հէնց ճնշման ճանապարհով, լինի դա ռազմական, քաղաքական թէ՝ քարոզչական միջոցներով:
Մենք պէտք է անենք աւելին եւ պահանջենք աւելին: Դրա համար հայկական կողմը այսօրուայ դրութեամբ ունի երկու գերակշռող փաստարկ՝ արդարացի եւ յաղթող կողմ լինելու հանգամանքները: