ԼԻԼԻԹ ԳԱԼՍՏԵԱՆ
Երջանիկ են այն ազգերը, գուցէ եւ մարդիկ, որոնց համար 1915ը սոսկ թիւ է կամ՝ մեր օրերի հեռուից դիտուած հարիւրամեակի սկզբնագիծ:
Այդ թուականի իրական զգացողութիւնը կամ գիտակցումը տաս-տասներկու տարեկանում եմ ունեցել: Արդեօք այդ տարիքում կարելի՞ է գիտակցել Ցեղասպանութիւն կամ էլ Եղեռն բառերի իսկական կշիռն ու տարողութիւնը… դժուար… բայց մենք մի տեսակ շուտ էինք մեծանում:
Իմ մայրենի Աշնակ գիւղում, մեր չորացող վայրագ ծիրանենու տակ, ձեռնափայտին կռթնած, գրեթէ անշարժ ու մշտապէս լուռ պապս՝ բաբօն, երկար ժամանակ անհասկանալի էր ինձ: «Քաղքցի թոռներին երեւի չի սիրում», եզրակացրել էի ես ու գերադասում էի տատիս՝ մամէի հետ շփուել, մանաւանդ, որ մամէն էրգրի՝ իրենց Փշուտ գիւղի, Մարաթուկ բարձր սարի ու Բաթման բարեբեր գետի մասին երգեր էր երգում, ու մեզ՝ քաղաքից ամառային արձակուրդի եկած «սանձարձակ» երեւանցիներիս, հաճելի էր երգերի ու խաղիկների մէջ «խուժանական» բառեր որսալը: Մեր լսածը միայն խաղիկներ ու երգեր չէին. կտոր-կտոր՝ մամէի միզարի (ծածկոցի) չթէ գոյնզգոյն կարկատանների պէս, հաւաքւում էին կորցրած էրգրի պատառիկներն ու ցաւի թելերով հիւսւում միմեանց. գաղթի ճանապարհին պապս քոյրերին էր կորցրել, բարեկամ քրդերը եղբօրը Տէր Զօրով դէպի Հալէպ էին փախցրել (որին երբեք էլ չհանդիպեց), ու՝ մինչեւ Անդրանիկի հետեւն ընկած կը հասնէին ու կը հատէին Արաքսը, տնաւեր փախստականների բոբիկ, սովամահ ու բզկտուած շարանը բարակել, մի բուռ ժողովուրդ էր մնացել: Սասունի տասնվեց գիւղերի մնացորդացը հատել էր Արաքսն ու գետի միւս ափին՝ իրար գլխի հազիւ մի գիւղ էր դարձել՝ հինաւուրց Աշնակ անունով:
Տասնեակ տարիներ ապրում էին նրանք ծաղկած քարերի հովտում՝ անտաշ քարէ ժամանակաւոր կացարաններում՝ հայեացքները սահմանից անդին՝ Աւետեաց երկրին: Մեր գիւղում ամէն տուն թաց աչքով պատմուող իր պատմութիւնն ունէր, ու բաց վէրքի պէս, յիշողութիւնների կարկատան միզարը տարածւում էր ողջ գիւղի վրայ՝ մխացող ցաւի թելերով հիւսուելով միմեանց, վերապրողներին աւելի հարազատ դարձնելով միմեանց ու նոր ծնուածներին կտակելով կորստի բեռը: Յետոյ պիտի հասկանայի, թէ ինչու են գիւղում բոլորը միմեանց կամ հոպօ (հօրեղբայր), կամ դադօ (հօրեղբօր կին) համարում ու այդպէս էլ դիմում:
Պապս ու մեր ծիրանի ծառը նոյն կերպ՝ լուռ չորանալով էին հեռանում աշխարհից: Իսկ ես պիտի մի քիչ մեծանայի՝ կարդալու պապիս հայեացք-լռութիւնը, լսելու նրա լռութիւնից ճայթող ծանր աղմուկը:
Ես յետոյ միայն պիտի հասկանայի, որ երբ ողբերգութիւնը չի կիսւում ու չի ընկալւում, դառնում է մորմոք, արնահոսող սպի: Յիշո՞ւմ էք. Ռեմարկի հերոսները զգում էին պատերազմի դաշտում կորցրած իրենց ոտքի ցաւը:
Այդ նոյն 1915 թուականին Մարտիրոս Սարեանը ծաղիկներ էր նկարում: Ես հասկանում եմ նաեւ հանճարեղ Սարեանին. Ցեղասպանութեան ողբերգութիւնն իր բոլոր բջիջներով ընկալող աստուածատուր հայը չէր կարող չունենալ «ինչո՞ւ» եւ «ի՞նչ անել» հարցերը, բայց նա չէր կարող, իրաւունք չունէր նաեւ դառնութեան մէջ մնալ:
Մարդկային հաւասարակշռութիւնն ու աստուածային ներդաշնակութիւնը ամբողջականութիւն են ենթադրում ու նաեւ լոյս պարտադրում:
Սարեանի ծաղիկները, Չարենցի դանթէականը, Բակունցի ծիրանի փողը, Մահարու այգեստանները, Դաշտենցի ռանչպարները, Շահնուրը, Մնձուրին, Գալշոյեանն ու Մաթեւոսեանը այդ ներդաշնակութիւնն էին որոնում ու փնտռում մեր պատմութեան բոլոր ժամանակներում ցաւալիօրէն կենսունակ՝ «Ի՞նչ անել, որ երկիրը կոչուի Հայաստան» հարցի պատասխանը:
Նրանք իւրաքանչիւր նեարդով գիտէին, զգում էին, որքան էլ որ մեր պատմութիւնը բարոյական ու ֆիզիքական կորուստների անվերջ ու անստոյգ ընթացք է, այնուամենայնիւ այդ բեռը չպիտի թոյլ տայ, որ մեր հայեացքը գետնակախ լինի ու ողնաշարը՝ բեկուած:
Որքան էլ թանձր էին բաժանարարները, հայ ժողովրդի երկու հատուածներն ունեցան ցաւի միեւնոյն ընկալումը: Խորհրդային մամլիչի 70 տարիները գուցէ բթացրին ցաւը, ուղեղների լուացումը արժէքների այլ համակարգ պարտադրեց, բայց Բակունցի ու Չարենցի արիւնը չէր կարող հէնց այնպէս, անդարձ ցամաքել: Յետոյ պիտի պայթէր «Անլռելի զանգակատունը» ու պարզուէր, որ կեղծիքը վաղ թէ ուշ մերկանում է. համամարդկային արդարութեան ու պոռթկումի օրէնքները բռնութեամբ չեն զսպւում. ժայռի դէմ կաթիլի խիզախումը կայ աշխարհում:
1965ին, Ապրիլի 24ին Ծիծեռնակաբերդ բարձրացողների առաջին շարքերում Սովետական Հայաստանում ծնուած սասունցի մայրս էր. Աշնակի ծիրանի ծառի տակ մեռնող իր հօր՝ կոշկցի Ֆայաթի լռութիւնը զուր չէր անցել… Սարեանի ծաղիկները, Չարենցի դանթէականը, Բակունցի ծիրանի փողը, Մահարու այգեստանները, Դաշտենցի ռանչպարները, Շահնուրն ու Մնձուրին յաղթել էին, Տէր լինելու նրանց բանաձեւն աշխատել էր… կաթիլը հասել էր ժայռին…
2014թ. Ապրիլի 24ին, Ծիծեռնակաբերդի բարձունքում՝ հարիւր հազարների մէջ, սասունցի պապիս թոռներն ու ծոռներն են՝ նրանք անկախութեան սերունդ են, իսկ նրանց ներքին հայեացքում մեր ընդհատուած պատմութեան բեռ-յիշողութիւնը կայ, չճանաչուած ողբերգութեան ցաւը, նրանք իրենց ոչ միայն սասունցի են համարում, այլ հէնց սասունցի են՝ հոգու թռիչքը սահմանից անդին:
Ու Անկախութիւնից քսաներեք տարի անց էլ, Տիգրան Մեծից մինչեւ այսօր, մեր բոլոր երթերն ուղեկցւում են միեւնոյն տագնապով՝ «Ի՞նչ անել, որ երկիրը կոչուի Հայաստան»:
Իսկ պատասխանն այնքան պարզ է, կաթիլի պէս պարզ. աշխարհից հատուցում պահանջողը (մենք՝ բոլորս) նախ պարտաւոր է Երկրին Տէր ու թիկունք լինել: Ինչպէս Չարենցը կ՛ասէր. «Աշխարհն առողջ, լիարիւն ազգերի հետ է հաշուի նստում եւ ոչ՝ հանճարեղ, տանուլ տուող դժբախտների»:
Իսկ ժամանակը չգիտէ սպասել…