ԼԷՈՆԻՏ ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆ
Մամուլում արդէն հաղորդուել էր, որ Սեպտեմբերի 12ին պաշտօնական այցով Ադրբեջանում էր ԵԱՀԿ գլխաւոր քարտուղար Թոմաս Գրեմինգերը:
Բարձրագոյն ղեկավարութեան հետ հանդիպումների ընթացքում քննարկուել էին ԵԱՀԿի եւ Ադրբեջանի միջեւ համագործակցութեան հարցեր, այդ թւում՝ ադրբեջանա¬ղարաբաղեան հակամարտութիւնը: Պէտք է, սակայն, նշել, որ հակամարտութեան զուտ քաղաքական¬դիւանագիտական կարգաւորման հետ մէկտեղ ԵԱՀԿ գլխաւոր քարտուղարը Բաքւում անդրադարձել է նաեւ քաղաքացիական հասարակութեան ներուժի օգտագործման հարցին՝ շուտափոյթ կերպով խաղաղութեան հասնելու նպատակով: «Եթէ հակամարտութեան մէջ ներգրաւուած ժողովուրդներն իրենք պատրաստ չեն հանգուցալուծման, ապա քաղաքական գործիչները չեն կարող իրականութիւն դարձնել հակամարտ կողմերի հաշտութիւնը», ասել է Գրեմինգերը: Ներկայացնելով կարգաւորման հեռանկարների սեփական տեսլականը, նա նշել է, որ քաղաքացիական հանրութեան ներկայացուցիչների միջեւ պէտք է լինի մեծ համագործակցութիւն, քանի որ առանց դրա հակամարտութիւնը լուծելն անհնար է:
Ինչպէս յայտնի է, նորը լաւ մոռացուած հինն է: Պարոն Գրեմինգերին վիրաւորելու համար չէ ասուածը, բայց գաղափարն այս, որը դիւանագիտութեան մէջ «երկրորդ ուղի» է կոչւում, ամենեւին նոր չէ: Ի՞նչ է ենթադրւում «երկրորդ ուղի» նախաձեռնութեան տակ: Խօսքը հիմնական ուղուն, ասել է թէ՝ հէնց հակամարտութեան կարգաւորմանը զուգահեռ ընթացող խաղաղարար գործընթացի մասին է, որը միտուած է դիմակայութեան կողմերի հանրութիւնների միջեւ վստահութեան եւ հանդուրժողականութեան մթնոլորտի ստեղծմանը, որն իր մէջ ներառում է, մասնաւորապէս, ժողովրդական դիւանագիտութիւնը: Յիշեցնենք, որ ժողովրդական դիւանագիտութեան հնարաւորութիւնները միջազգային միջնորդները փորձել են գործի դնել դեռեւս Հէյդար Ալիեւի՝ Ադրբեջանի ներկայիս ղեկավարի հօր նախագահութեան օրօք: Մշակուել էին յատուկ ծրագրեր, որոնք նախատեսում էին մշակոյթի գործիչների եւ Զլմների ներկայացուցիչների կողմից փոխադարձ այցելութիւններ Լեռնային Ղարաբաղ, Հայաստան եւ Ադրբեջան:
Դժբախտաբար, տուեալ խաղաղարար նախաձեռնութիւնն Ադրբեջանի մեղքով զարգացում չստացաւ: Յանուն արդարութեան պէտք է նշել, որ Հէյդար Ալիեւի օրօք, թող որ միակողմանի կարգով, գոնէ ինչ¬որ շփումներ իրականացւում էին: Բանն այն է, որ ադրբեջանցի լրագրողներն Արցախ այցելում էին, հանդիպում իշխանութեան եւ քաղաքացիական հատուածի ներկայացուցիչների, իրենց ղարաբաղցի գործընկերների հետ, սակայն արցախցիների պատասխան այցն Ադրբեջան, հակառակ արդէն ձեռք բերուած պայմանաւորուածութիւններին ու ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահների կոչերին, այդպէս էլ տեղի չունեցաւ: 2003թ. Իլհամ Ալիեւի իշխանութեան գալով ադրբեջանա¬ղարաբաղեան անգամ այս աննշան յարաբերութիւնները խզուեցին, քանի որ դրանք հակասում էին համընդհանուր հայատեացութեան՝ նրա կողմից հռչակուած քաղաքականութեանը, որը մինչ օրս ներդրւում է ադրբեջանական հանրութեան շրջանում: Ընդհանուր առմամբ, իրականում ոչ վատ գաղափարը, որի իրագործումը կարող էր երկու ժողովուրդներին օգնել ձերբազատուել թշնամու կերպարից եւ ինչ-որ կերպ հաշտութեան ուղիներ գտնել, Ադրբեջանի ներկայիս իշխող ռեժիմի ջանքերով թաղուեց:
Մեր կողմից դէպի ոչ վաղ անցեալ կատարուած այս պատմական էքսկուրսն (շրջագայութիւնը-Խմբ.) ամենեւին էլ պատահական չէր: Կը ցանկանայինք Թոմաս Գրեմինգերին հասցէագրել հետեւեալ հարցերը՝ ա) ինչպէ՞ս է նա պատկերացնում «երկրորդ ուղու» գաղափարի իրագործումը, բ) արդեօք այսօ՞ր ի յայտ են եկել բարենպաստ պայմաններ տուեալ նախաձեռնութիւնը կեանքի կոչելու համար, գ) ալիեւեան ռեժիմը արմատական փոփոխութիւննե՞ր է կրել եւ վերափոխուել ժողովրդավարականի, որը հաւատարիմ է հակամարտութեան խաղաղ կարգաւորման, սեփական ապագան ինքնուրոյն որոշելու՝ արցախցիների ինքնիշխան իրաւունքը յարգելու սկզբունքներին, ինչպէս նաեւ երկու ժողովուրդների գոյակցութեան քաղաքակիրթ նորմերին: Պարոն Գրեմինգերը յատկապէս ընդգծեց, որ եթէ հակամարտութեան մէջ ներգրաւուած ժողովուրդները պատրաստ չեն կարգաւորման, ապա քաղաքական գործիչներն ունակ չեն դիմակայութեան հանգուցալուծման ուղիներ գտել: Բայց ողջ դժուարութիւնը հէնց նրանում է, որ Ալիեւն ինքն է հակահայկական քաղաքականութեան նախաձեռնողն ու տարածողը, եւ հակամարտութեան հանգուցալուծման ուղին նա տեսնում է միայն մի բանի մէջ՝ ուժային մեթոդում՝ բացէիբաց սպառնալով Արցախի Հանրապետութեան դէմ նոր զինուած ագրեսիայի սանձազերծմամբ: Գրեմինգերի հետ հանդիպումից ընդամէնը 3 օր անց Ալիեւը դարձեալ խօսեց հիմնախնդրի ռազմական լուծման հնարաւորութեան մասին: Ելոյթ ունենալով Բաքուի ազատագրման 100ամեակին նուիրուած շքերթին, նա արդէն քանիցս յայտարարել է, որ «Լեռնային Ղարաբաղը բնիկ ադրբեջանական հող է», եւ ռազմատենչ մոլուցքի մէջ երկրի տարածքային ամբողջականութեան վերականգնման գլխաւոր պայմանն անուանելով ուժեղ բանակը, խոստացաւ, որ «կը գայ ժամանակ, եւ Ադրբեջանի պետական դրօշը կը բարձրացուի բոլոր այն հողերում, որոնք այսօր օկուպացման (գրաւման-Խմբ.) տակ են»:
Պարտադիր չէ վերլուծական արտակարգ ունակութիւններ ունենալ հասկանալու համար, որ ներկայ պայմաններում ԵԱՀԿ գլխաւոր քարտուղարի գաղափարն ի սկզբանէ դատապարտուած է ձախողման: Խաղաղութիւնը, բարեացակամ ու վստահելի յարաբերութիւնները, որոնք հակամարտութեան խաղաղ կարգաւորման կարեւորագոյն նախադրեալներն են, չեն կառուցում չարակամ մտադրութիւններով: Թոմաս Գրեմինգերը կարո՞ղ է, արդեօք, յոյսեր կապել ժողովրդական դիւանագիտութեան յաջողութեան հետ, եթէ Ալիեւը, խօսքով հռչակելով հակամարտութեան խաղաղ կարգաւորման հարցում իր շահագրգռուածութիւնը, միեւնոյն ժամանակ հայ ժողովրդին Ադրբեջանի համար մէկ թշնամին է յայտարարում եւ, խախտելով տարրական էթիկան (բարոյագիտութիւնը-Խմբ.), արդէն առաջին տարին չէ, որ իրեն թոյլ է տալիս վիրաւորական արտայայտութիւններ Հայաստանի ղեկավարի հասցէին: Փոխադարձ վստահութեան եւ հանդուրժողականութեան մթնոլորտի հաստատումը, նախեւառաջ, ենթադրում է բաց եւ իրաւահաւասար երկխօսութիւն, միմեանց լսելու եւ ընկալելու կարողութիւն: Աւաղ, Ադրբեջանը վաղուց արդէն դադարել է ոչ միայն լսել եւ ընկալել իր քաղաքական ընդդիմախօսներին՝ ի դէմս Հայաստանի եւ Արցախի, այլեւ ունկնդիր լինել բանականութեան ձայնին: Եւ որպէսզի ԵԱՀԿ գլխաւոր քարտուղարի խաղաղարար նախաձեռնութիւնը կեանքի կոչուի, նա պէտք է առաջին հերթին ջանքեր գործադրի այլատեացութեամբ ծանր տառապող ադրբեջանական հանրութեան առողջացման համար, նշանակում է՝ «ճիշդ» խօսքերից անցնել իրական գործի: Հնարաւոր է, այդ պարագայում էլ ի յայտ կը գայ հակամարտութեան կողմերի քաղաքացիական հանրութիւնների ներկայացուցիչների միջեւ համագործակցութիւն հաստատելու հնարաւորութիւնը, ինչին էլ կոչ է անում Թոմաս Գրեմինգերը: