ԳԱՅԻԱՆԷ ՊՕՂՈՍԵԱՆ, մայոր
Սա ձեր լսարանն է: Դասընկերներդ, դասախօսներդ վարանոտ մտնում են ներս ու կողք-կողքի նստում երկարուկ սեղանի երկու կողմերում: «Մեր տեղերը նստենք»,- ցածրաձայն ասում է Շուշանը: Գարեգին Յարութիւնեանը սովորականի պէս իր տեղում է՝ ծայրին, ուսուցչի սեղանի մօտ, յետոյ Լուսինէն է, յետոյ՝ Շուշանը: Աշոտը Շուշանի կողքին չի նստում: Շուշանի կողքի աթոռը դատարկ է: Աշոտը նստում է ազատ աթոռի կողքին: Կարիք չկայ, որ նա բառերով ասի. նրա աչքերի մուգ տխրութիւնն այնքան խօսուն է դատարկ աթոռին նայելիս:
Յանկա… անկախ իմ կամքից, ոտքերս ինձ առաջ են տանում: Ես չեմ ուզում, որ քո տեղը դատարկ մնայ: Ընկերներիդ հրմշտելով՝ ես հասնում-տեղաւորւում եմ քո աթոռին: Բոլորն ինձ են նայում՝ որը ներողամիտ ժպիտով, որը տարակուսած… Իսկ Լուսինէի ակնոցի անգոյն ապակու տակից արցունքը սահում է ներքեւ:
– Նա էլ երբեք չի նստի այդ աթոռին,- ասում է կիսաձայն:
Ես երեւի ուրիշ տեղ պիտի նստէի: Այդ աթոռը պիտի ազատ մնար, որպէսզի հաւաքուածներից իւրաքանչիւրը իր հոգու մէջ, իր մտապատկերում գտնէր քեզ՝ գոյն առ գոյն, յոյզ առ յոյզ, դրուագ առ դրուագ… ու բերեր նստեցնէր այդ աթոռին: Ու լսարանը լցուէր քո կապոյտ աչքերի արեւով, քո զրնգուն ծիծաղի ելեւէջներով…
– Ռոբերտն իմ ընկերն էր,- դասախօսիդ ձայնը սարսռալու աստիճանի ցաւոտ է: -Նա կարող էր իմ որդին լինել, բայց մենք ընկերութիւն էինք անում, որովհետեւ Ռոբերտը 18 տարեկանում արդէն հասուն տղամարդ էր՝ պինդ, յուսալի, պատասխանատու: Ես ամէն օր նրան իմ մեքենայով դասի էի բերում, իսկ դասերից յետոյ տուն էի տանում: Իսկական ընկերոջ նման: Եթէ ինձ ասէին՝ մէկ նախադասութեամբ նկարագրիր Ռոբերտին, ես կ՛ասէի՝ նա աշխարհ էր եկել մարդկանց օգնելու համար: Ու այդ մղումը երբեմն հասնում էր ծայրայեղութեան: Մարդկանց հոգսը իր վրայ վերցնելու, ուրիշների ցաւով ապրելու, ուրիշների համար իրեն պատեպատ տալու ցանկութիւնը նրա օրը լցնում էր անթիւ-անհամար պարտականութիւններով: Ռոբերտը գործունեայ էր, հնարամիտ, ճարպիկ: Երբ ես իմացայ, որ Ռոբերտից լուր չկայ, համոզուած էի, որ նա ողջ չէ, քանի որ, եթէ նա ողջ լինէր, մի հնար կը գտնէր տուն զանգելու:
– Նա մեծ սիրտ ունէր,- Աշոտն է, կողքիս է նստել, ու կարող եմ մօտիկից տեսնել ընկերոջը կորցրած երիտասարդ տղայի աչքերը: Սեղանին դրուած ձեռքը դողում է: Երբեք այսքան արցունքոտ ժպիտ չեմ տեսել:
– Նեղութեան պահին պէտք չէր, որ Ռոբերտից օգնութիւն խնդրէիր, ինքը կը գար ու մինչեւ վերջ կը կանգնէր կողքիդ: Այնքան եռանդ, ուրախութիւն, կեանք կար Ռոբերտի մէջ: Այնքան սէր ու բարութիւն: Ուղղակի չես հաւատում, որ նա այլեւս չկայ: Իսկ նրա հարիւրաւոր երազանքները, մենք արդէն իրենց տանը մեր փոքրիկ ատամնաբուժարանն էինք հիմնել…
Գիտէք, նա սիրում էր նկարուել: Գեղեցիկ տղայ էր, ու աղջիկները պաշտում էին նրան: Մագնիսի պէս ձգում էր բոլորին: Աղջիկները նրա շուրջն էին հաւաքւում դէպի լոյսը վազող թիթեռների պէս… Ու միայն նրա գեղեցկութիւնը չէր պատճառը, այլ ամուր, յուսալի, ազնիւ ու պայծառ խառնուածքը:
Կողքիս նստած աղջիկը շիկնում է: Ես պարզ տեսնում եմ, որ նա շիկնում է ու փախցնում հայեացքը: Թուխ, սիրունիկ աղջիկ է, փայլուն, արտայայտիչ աչքերով:
– Սիրած աղջիկ ունէ՞ր,- հարցնում եմ Աշոտին՝ աչքս Շուշանից չկտրելով: Աշոտը չի պատասխանում, իսկ Լուսինէն արցունքը սրբելով՝ գլխով ցոյց է տալիս թխահեր գեղեցկուհուն:
– Շուշանին էր սիրում:
Երբ Լուսինէն խօսում է քո մասին, անպայման ծիծաղում է արցունքների միջից:
– Անհնար է յիշել Ռոբերտի մեծ, լուսաւոր աչքերն ու չժպտալ:
– Ընկերութի՞ւն էք արել,- հարցնում եմ Շուշանին: Աղջիկը չի պատասխանում, լացը զսպելու ճիգից ուսերը ցնցւում են: Նրա փոխարէն Լուսինէն է պատասխանում:
– Մենք շատ մտերիմ էինք, յաճախ էինք խօսում հեռախօսով, երբ բանակում էր: Միշտ հարցնում էր Շուշանից: Մի օր էլ խաբեցի, թէ Շուշանն ընկեր ունի: Ոնց էր յուզուել: Մէկ շաբաթ ամէն օր զանգեց ու հարցրեց՝ ճիշդ եմ ասո՞ւմ, թէ խաբում եմ: Երբ խոստովանեցի, որ կատակ եմ արել, թեթեւացած շունչ քաշեց ու ասաց՝ Շուշանն ինձ է սպասում, չի կարող ընկեր ունենալ:
Ռոբերտին բոլորն էին սիրում: Նա այնքան բարի էր: Շատ էր սիրում փոքրիկ երեխաներին: Կենդանիներ էր սիրում, թութակ ունէր, շուն, կատու… Որտեղ Ռոբերտն էր, այնտեղ ծիծաղ ու ուրախութիւն կար: Գիտէք, նա Ռուսաստանի քաղաքացի էր ու կարող էր չծառայել, բայց կամաւոր գնաց բանակ…
– Ինձ առանց «ջան»ի չէր դիմում: Դուռս բացում էր ու ասում՝ ընկեր Իգիթեան ջան, ո՞նց էք, ինչո՞վ օգնեմ:
Ընկեր Իգիթեանը բաժնի վարիչն է ու այսպէս է յիշում Ռոբերտին. «Նրա բերանից «օգնել» բառը անպակաս էր, կա՛մ ասում էր՝ ինչով օգնեմ ձեզ, կամ էլ՝ ոնց օգնենք մեր ընկերոջը: Գալիս էր, խնդրում ուրիշների համար:
– Մի անգամ ինձ ասաց՝ ուզում եմ հօրս պէս հերոս լինել: Ռոբերտի հայրը ուրիշներին փրկելիս այրուել էր ու դէմքին սպի ունի,- յիշում է Գարեգին Յարութիւնեանը: -Նա արծիւ էր, որն ուզում էր աւելի ու աւելի բարձր թռչել: Երբ Ռոբերտին «Ոսկէ արծիւ» շքանշանով պարգեւատրեցին, մտածեցի, որ դա նրան բնութագրող ամենադիպուկ պարգեւն է: Ինքն էլ մի ոսկէ արծիւ էր…
– Մեր կեանքից մեծ լոյս պակասեց,- ասում է Լուսինէն,- բոլորիս կեանքից:
…Յետոյ մէկը միւսին լրացնելով՝ խօսում են դասախօսներդ, պատմում են, յիշում՝ Նունէ Մեժլումեանը, Կարինէ Օհանեանը, Լաուրա Դազդուրջեանը, Ռուզաննա Ամարեանը… Յիշում են, թէ որքան գեղեցիկ էիր զինուորական համազգեստի մէջ, երբ արձակուրդի էիր եկել, թէ ինչպէս ասացիր՝ հանգիստ քնէք, ես սահմանին եմ:
Էլ ոչ ոք չի լալիս: Թւում է՝ դու ներս ես մտել, նստել ես մեր կողքին: Այնպէս, ինչպէս դու ես երազել քո կարճատեւ կեանքում՝ փառքով ու հերոսավայել: Ես այլեւս գրի չեմ առնում բառերը, որով «օծում» են քեզ՝ կարեկից, ուժեղ, վճռական, բարի, լուսաւոր, պատուախնդիր… Ես մտածում եմ ծնողներիդ հետ մեր հանդիպման մասին ու նրանց մխիթարելու բառեր չեմ որոնում:
– Ես հպարտ եմ, որ Ռոբերտի ընկերն եմ եղել:
– Ես հպարտ եմ, որ դաս եմ տուել Ռոբերտին:
– Ես հպարտ եմ, որ ճանաչել եմ նրան:
Լսո՞ւմ ես: Դու սա՞ էիր երազում, այս փառքը, այս արծուային թռիչքը: Դէ, վայելի՛ր լիուլի…
***
Ես հաւատում եմ հոգու անմահութեանը: Ես վստահ եմ, որ մենք բոլորս հատուցելու ենք կամ վարձատրուելու մեր ապրած իւրաքանչիւր րոպէի, մեր լաւ ու վատ գործերի համար ե՛ւ երկրային կեանքում, ե՛ւ երկնային յաւերժութեան մէջ: Ես վստահ եմ, որ դու մեզ հետ ես, դուռը բացում, ինձ հետ մտնում ես ներս, տեսնում ես մօրդ աչքերի բաց-կապոյտ տխրութիւնը, լսում ես հօրդ զսպուած հառաչը, ձեռքդ դնում ես պապիդ ուսին հին օրերի նման, կրծքիդ ես սեղմում փոքրիկ եղբօրդ: Յետոյ ինձ հետ թերթում ես սեղանին թափուած հարիւրաւոր լուսանկարները ու վերյիշում:
…Այստեղ ոչ ոք անցեալ ժամանակով չի խօսում քո մասին, ոչ ոք չի պատմում, թէ ինչ եղաւ Ապրիլի 1ի լոյս 2ի գիշերը… Ոչ ոք չի յիշում, թէ ինչպէս ես գումարտակի հրամանատարին ասել՝ բոլորը զոհուել են, մնացել եմ ես ու մի նռնակ: Դիրքը չյանձնէք թուրքին: Թէ ինչպէս ես մինչեւ վերջին փամփուշտը կրակել, ու երբ հասկացել ես, որ օգնութեան շտապող ծառայակիցներդ չեն հասցնելու փրկել կեանքդ, սպասել ես՝ ադրբեջանցի զինուորները մօտենան, շատ մօտենան.… ու պայթեցրել ես նռնակը՝ վերջին պահին, մեռնելուց առաջ խլելով քեզ շրջապատած ազերիների կեանքը: Ոչ ոք չի խօսում քո շնորհիւ ողջ մնացած զինուորի մասին, որին տեղաւորել ես թաքստոցում եւ վերադառնալով շարունակել կռիւդ՝ քեզ վստահուած դիրքը պաշտպանելու համար: Քո հարազատները անցեալում են ապրում, որտեղ դու ողջ ես. որտեղ երեք տարեկանից խանութ ես գնում հարեւաններիդ համար, որտեղ քո՝ երկուսից եօթանասուն տարեկան ընկերներն են՝ իրենց անվերջանալի յիշողութիւններով, որտեղ քո կատակներն են… քո ապրած կեանքը:
…Կողքից նայողը կը մտածի՝ գժուել ենք: Մենք ծիծաղում ենք: Քո մասին ենք խօսում ու ծիծաղում ենք: Ծաղիկների միջից քո նկարն էլ է ծիծաղում մեզ հետ:
…Ու մի պահ թւում է, թէ մենք էլ ենք արծիւ ու թռչում ենք…