«ԱԿՕՍ»Ի ՀԱՐՑԱԶՐՈՅՑԸ ՓԱՐԻԶԻ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՀԵՏԱԶՕՏՈՒԹԻՒՆՆԵՐԻ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԻ ԴՈՑԵՆՏ ՄԻՇԵԼ ՄԱՐԵԱՆԻ ՀԵՏ
Վարեց՝ ՖԵՐԴԱ ԲԱԼԱՆՋԱՐ
Թարգմանեց՝ ԱՆԱՀԻՏ ՔԱՐՏԱՇԵԱՆ
«Ակօս»ի թղթակից Ֆերդա Բալանջարը Միշել Մարեանի հետ զրուցել է իր գրքից՝ «Հայոց Ցեղասպանութիւն. Քաղաքականութեան Մէջ՝ Արդարութեան, Պատմութեան Մէջ Բարոյականութեան Համար Տեղ Բացել», ինչպէս նաեւ այն մասին, թէ ինչպէս է անցել Հայոց Ցեղասպանութեան 100ամեակը, քննարկել 2016թ. հաւանական զարգացումները:
Միշել Մարեանի հետ Թուրքիայի ընթերցողները ծանօթացել են Ահմեդ Ինսելի համահեղինակութեամբ գրած «Երկխօսութիւն Հայկական Տաբուի Վերաբերեալ» գրքով, որը լոյս է տեսել 2010թ. «Իլեթիշիմ» հրատարակչութեան կողմից: Մարեանի ընտանիքը էրզրումցի է, սակայն ինքը ծնուել եւ մեծացել է Ֆրանսիայում: Փիլիսոփայութեան դոցենտ Մարեանը դասաւանդում է Փարիզի Քաղաքական հետազօտութիւնների ինստիտուտում: Մարեանի «Հայոց Ցեղասպանութիւն. Քաղաքականութեան Մէջ՝ Արդարութեան, Պատմութեան Մէջ Բարոյականութեան Համար Տեղ Բացել» գրքի թուրքերէն թարգմանութիւնը լոյս է ընծայել «Արաս» հրատարակչութիւնը այս շաբաթ: 2015թ. Ֆրանսայում լոյս տեսած գրքում Միշել Մարեանը քննում է, թէ «քաղաքականութեան մէջ՝ արդարութեան, պատմութեան մէջ բարոյականութեան համար տեղ բացելով» ինչպէ՛ս կարելի է Հայկական Հարցին լուծում տալ: Մարեանը, կենտրոնանալով այն հանգամանքի վրայ, թէ ինչպէս կարելի է արդար եւ բարոյական քաղաքական ու պատմական հասկացութիւն զարգացնել՝ առանց անցեալը ապագայի համար, ապագան անցեալի համար զոհաբերելու, պատմում է, որ ճակատագրի բերումով հայերի եւ թուրքերի կապն ընդհատուել է, դարեր շարունակ միասին ապրած այս հին ազգերը կարող են խաղաղ ապագայ կառուցել:
ՖԵՐԴԱ ԲԱԼԱՆՋԱՐ.- Ըստ ձեզ, ինչպէ՞ս անցաւ Հայոց Ցեղասպանութեան 100ամեակը:
ՄԻՇԵԼ ՄԱՐԵԱՆ.- Անկասկած հայերը 2015թ. մեծ ակնկալիքներ ունէին, որովհետեւ յիշում էին 1965թ. 50րդ տարելիցը: Այդ տարի արդարութեան պահանջով Երեւանի փողոց դուրս եկած հարիւրհազարաւոր հայերը կարողացան ջարդել Լոզանի պայմանագրից ի վեր շարունակուող լռութիւնը: Այսպիսով, Ցեղասպանութեան՝ միջազգայնօրէն ճանաչելու համար մղուող պայքարում մի նոր էջ էր բացուել: Այն, ինչ տեղի ունեցաւ 50րդ ամեակին, անսպասելի եւ շատ ազդեցիկ էր: Իսկ 100ամեակն ամբողջութեամբ հակառակն էր, բոլորը սպասում էին այդ իրադարձութեանը: Հայաստանի ղեկավարութիւնը Ապրիլի 24ին բազմաթիւ պետութիւնների նախագահներին հիւրընկալելու ցանկութիւն էր յայտնել: Մեծ էին նաեւ Սփիւռքի՝ միջազգային հասարակութիւնից, յատկապէս ԱՄՆի նախագահ Բարաք Օբամայից Ցեղասպանութեան պաշտօնական ճանաչման հարցում սպասելիքները: Իսկ Անկարան, ի տարբերութիւն այս ամէնի, յատկապէս տրամադրուած չէր ընթացք տալու Էրդողանի 2014թ. ցաւակցութեան ուղերձին, քանի որ դա կարող էր Ցեղասպանութեան ճանաչման հարցում անդառնալի զարգացման յանգեցնել: Անկարայի յաղթանակն այն էր, որ, բացի Ֆրանսիայից եւ Կիպրոսից, որոնք Ցեղասպանութեան փաստը նախկինում ճանաչել էին, որեւէ երկիր 2015թ. չընդունեց Հայոց Ցեղասպանութիւնը: Թէեւ սա Անկարայի համար կարճատեւ յաղթանակ է, սակայն այն, որ Չեխիայի Հանրապետութեան ու Աւստրիայի խորհրդարանները, որտեղ հայկական լոբին զօրեղ չէ, ճանաչեցին Հայոց Ցեղասպանութիւնը, ցոյց է տալիս, որ Հայկական Հարցի կապակցութեամբ Անկարան առաջիկայում դժուարութիւնների հետ է բախուելու: Աշխարհի տարբեր երկրներում կազմակերպուած 100ամեակի միջոցառումները եւ միեւնոյն ժամանակ Հռոմի պապ Ֆրանսիսի, Գերմանիայի նախագահ Եոահիմ Գաուկի եւ Իսրայէլի նախագահ Շիմոն Պերեսի նման միջազգային դերակատարները բարձրաձայնեցին հայերի կրած ծանր տառապանքները յիշեցնելու բարոյական դժուարութիւնների մասին եւ նշեցին, որ պէտք է վերջ դնել խաղաղութեան համար արգելք հանդիսացող եւ դեռեւս շարունակուող ժխտողականութեանը:
ՖԵՐԴԱ ԲԱԼԱՆՋԱՐ.- Որո՞նք են 2016թ. համար ձեր կանխատեսումները:
ՄԻՇԵԼ ՄԱՐԵԱՆ.- Ըստ էութեան 2016թ. էլ 2015թ.ի պէս Հայոց Ցեղասպանութեան 100ամեակն է, որովհետեւ 1916թ. 100 տարի է անցել, ինչ այլ հասարակութիւնների հետ այս հողերի վրայ ապրած հայերին իրենց հողերից արմատախիլ են արել… Ցաւօք, այսօր հնարաւոր չէ պատմական վայրերի վերաբերեալ համատեղ յիշողութիւն զարգացնել, ինչպէս, օրինակ, Դեր Զօրի դէպքում. Հայոց Ցեղասպանութիւն ասելիս առաջինը մարդու միտքը Դեր Զօրն է գալիս: Քանի որ նոյնիսկ այս օրերին լուրեր ենք ստանում, որ «Իսլամական պետութիւն»ը Դեր Զօրում հարիւրաւոր մարդկանց է սպաննում: Միւս կողմից էլ՝ Հայոց Ցեղասպանութեան երկրորդ հարիւրամեակի առաջին տարին ենք թեւակոխել: Ցեղասպանութեան ճանաչման վերաբերեալ միջոցառումները, բնականաբար, շարունակուելու են: Հայոց Ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչման ուղղութեամբ Հայաստանի ջանքերը գնալով բազմապատկուելու եւ շարունակուելու են: Այս հետաքրքրութիւնը դրսեւորուելու է գիտաժողովների, զոհերի ընտանիքների եւ օգնութեան ձեռք մեկնած թուրք ընտանիքների հանդիպումների նման միջոցառումների ժամանակ: Միւս կողմից՝ Հայաստանում 2016թ. ժողովրդավարութեան պայքարը Ցեղասպանութեան ճանաչման համար մղուող պայքարից առաջ է անցնելու: Հայաստանում առաջնային են դառնալու այնպիսի խնդիրներ, ինչպիսիք են հարեւանների հետ խաղաղ ապրելու եւ կանանց իրաւունքների խնդիրները: Իսկ Սփիւռքում Ցեղասպանութիւնը ժխտելու համար պատիժ սահմանելու հարցը Փերինչեքի դատավարութեան հետ մէկտեղ կանգառի փուլում է: Բռնագրաւուած ունեցուածքի վերադարձի հարցը արդարութեան վերականգնման համար մի նոր քայլ դարձաւ: Սա, բնականաբար, հնարաւորութիւն է, սակայն ենթադրում եմ, որ սա անհատների իրաւունքի վերականգնման համար կիրառելի կը լինի եւ կը սահմանափակուի 1950ականներից ցայսօր բռնագրաւուած ունեցուածքով: Կարծում եմ՝ պէտք է Ցեղասպանութեան ճանաչման հարցն աչքաթող չանել: Տեղանունների եւ փողոցների անունների վերադարձը, պատմութեան մէջ առկայ ատելութեամբ լի արտայայտութիւնների վերացումը լինելու է այս պայքարի բնական արդիւնքը: Առաջիկայում, մինչ պետութիւնը կը պայքարի Ցեղասպանութեան ժխտման դէմ, բաւականին կարեւոր կը լինի հայերի եւ թուրքերի միջեւ երկխօսութեան ծաւալումը: Շատ եմ կարեւորում թուրք դեմոկրատների եւ հայերի միջեւ համագործակցութեան ընդլայնումը: 2015թ. Ապրիլի 25ին թուրք դեմոկրատների հետ ոգեկոչման միջոցառում կազմակերպեցինք: Թէեւ բազմամարդ չէր, սակայն կարողացանք հասարակութեան առաջ դուրս գալ միասին:
ՖԵՐԴԱ ԲԱԼԱՆՋԱՐ.- Հրանդ Դինքի՝ հայ-թուրքական յարաբերութիւնների վերաբերեալ կարծիքն ու առաջարկութիւններն այսօր ի՞նչ նշանակութիւն ունեն:
ՄԻՇԵԼ ՄԱՐԵԱՆ.- Հրանդ Դինքի համոզմունքը ճիշդ դուրս եկաւ. եթէ անգամ քաղաքականութիւնը դժուարին եւ յետքայլերով լինի, եթէ ի սրտէ խօսէք եւ դիմէք մարդկութեանը, շիտակ եւ վճռական լինէք, կարող էք հասարակութեան մէջ տեղ ունենալ: Չնայած Հրանդի անհատականութեանն ու իր ապրած ժամանակաշրջանի վճռական կէտերին՝ իր գաղափարներով եւ մեթոդներով մեծ ներդրում ունեցաւ խաղաղութիւնը առարկայացնելու եւ սովորական դարձած տեսակէտներից անդին ճշմարտութիւնը բարձրաձայնելու գործում: Հրանդ Դինքն այսօր հայերի եւ թուրքերի միջեւ կապն է խորհրդանշում: Ֆրանսիայում Հրանդ Դինքի մահուան տարելիցի օրը դարձաւ հայերի եւ թուրքերի հանդիպման եւ ապագան միասին կառուցել ծրագրելու օրը: Օրինակ՝ այս տարի Յունուարի 19ին միջոցառում կազմակերպեցինք՝ նուիրուած յանուն ճշմարտութեան իրենց կեանքը զոհած լրագրողներին:
ՖԵՐԴԱ ԲԱԼԱՆՋԱՐ.- Որպէս Ֆրանսիայում բնակուող հայ՝ ի՞նչ կ՛առաջարկէիք թուրք դեմոկրատներին:
ՄԻՇԵԼ ՄԱՐԵԱՆ.- Նրանց որեւէ անձնական առաջարկ չունեմ, որովհետեւ նրանք ինձանից շատ աւելի լաւ գիտեն, թէ Թուրքիայի անհանգիստ քաղաքական մթնոլորտում ի՛նչ պէտք է անել: Թուրքիայում առկայ եւ շարունակուող ժխտողականութեան պարագայում Հայոց Ցեղասպանութեան վերաբերեալ ճշմարտութիւնը բարձրաձայնելու համար նրանց շնորհաւորում եմ: Կը ցանկանայի նաեւ կիսուել իմ որոշ դիտարկումներով: Կարծում եմ, քուրդ պատգամաւորների՝ հայերի նկատմամբ դրական դիրքորոշումը, Ժողովրդա-հանրապետական կուսակցութեան՝ Հայկական Հարցի վերաբերեալ դիրքորոշման մեղմացումը եւ Թուրքիայի նոր հայ սերնդի ակտիւ եւ պոզիտիւ դիրքորոշումը կարեւոր եւ առողջ զարգացումներ են: Կարծում եմ, այս պատկերում բացակայում է մուսուլմանների՝ Ցեղասպանութեան ժխտման դէմ հակադարձող դիրքորոշումը: Եթէ սա իրականանայ, դրականօրէն կ՛ազդի նաեւ Եւրոպայում Թուրքիայի «իմիջի» վրայ: Սակայն հաշուի առնելով Թուրքիայում իշխանութեան համար պայքարում գոյացող կաղապարները՝ վստահ չեմ, որ դեմոկրատներն այս զարգացման մէջ դրական ներդրում կ՛ունենան:
ՖԵՐԴԱ ԲԱԼԱՆՋԱՐ.- Ձեր գրքի վերաբերեալ Սփիւռքից հակազդեցութիւն ստացե՞լ էք:
ՄԻՇԵԼ ՄԱՐԵԱՆ.- Հեշտ չէ ազատուել Սփիւռքի համակարգուած հակաթուրքականութիւնից, որը հաւասարազօր է հայկականութեանը հաւատարմութեանը: Նկատել եմ, որ իմ առաջ քաշած թէզի պէս թէզերին մօտենում են ինքնութեան նկատմամբ վախով: Դրա հետ մէկտեղ՝ Ահմեդ Ինսելի հետ համահեղինակութեամբ գրուած գիրքը Մարսէյի հայերից բաղկացած ժիւրիի կողմից մրցանակի է արժանացել: Իսկ այս տարի որեւէ մրցանակի չեմ արժանացել: Պատճառը, կարծում եմ, այն է, որ այս տարի հայերը ջանում են ցոյց տալ, որ 2015թ. համախմբուած են: Սփիւռքում բազմաթիւ մարդիկ գիտեն, որ Անատոլիայի յիշողութիւնը վառ պահելու միակ ճանապարհը երկխօսութիւնն է: Ֆրանսիայի ամենակարեւոր հայկական տպագիր օրգան «Nouvelles dArmenie» ամսագիրը 2015թ. Յունիսի համարում հայ-թուրքական երկխօսութեան յայտնի դերակատարների վերաբերեալ թղթապանակ հրապարակեց: Անգամ սա է մատնանշում, որ կարեւոր փոփոխութեան մէջ ենք:
ՖԵՐԴԱ ԲԱԼԱՆՋԱՐ.- Այսուհետ մտածո՞ւմ էք հայ-թուրքական յարաբերութիւնների վերաբերեալ նոր գիրք գրելու մասին:
ՄԻՇԵԼ ՄԱՐԵԱՆ.- Դեռեւս շուտ է մտածել նոր գրքի մասին: Երկու հաւանականութիւն կայ. եթէ քաղաքական մթնոլորտը դրական զարգանայ, քրդերի բնակուած շրջաններում՝ յատկապէս Դիարբեքիրում, Սփիւռքից ժամանած հայերի եւ մուսուլմանների միջեւ դրական եւ առողջ քննարկումներ կը լինեն, եւ դժուար չէ պատկերացնել, որ այս քննարկումները տեղի կ՛ունենան վերջերս վերանորոգուած հին հայկական եկեղեցում: Սա անսպասելի էր: Հարուստ փորձի մասին պէտք է պատմել, պատրանքը պէտք է շարունակել: Երկրորդ հաւանականութիւնն էլ այն է, որ սենեակումս նստած վերջին գրքիս վերջին գլուխը զարգացնելով՝ աշխատեմ հայերի, թուրքերի, յոյների եւ Փոքր Ասիայի միւս ազգերի առասպելական եւ պատմական ընդհանուր աղբիւրների վրայ:
Հատուած Գրքից
1970ական Թուականների Զարթօնքը
Վերադարձս հայկականութեանը եղել է մօտ 25 տարեկան հասակում:
Ասում եմ վերադարձս, որովհետեւ աշխարհ եմ եկել որպէս Փարիզի արուարձաններում բնակուող հայ ընտանիքի երեխայ եւ մինչեւ 4 տարեկան կեանքը բացայայտել եմ հայերէն, որը միակ լեզուն էր, որով խօսում էի: Յետոյ միանգամից այս լեզուի հետ կապս խզեցի: Թէեւ շարունակում էի հասկանալ, սակայն մի բառ անգամ չէի կարողանում խօսել, որովհետեւ ողջ ուշադրութիւնս սեւեռել էի ֆրանսերէնին, ֆրանսիական մշակոյթին եւ դպրոցում լաւ սովորելու վրայ:
Ասում եմ 25 տարեկանում, որովհետեւ ըստ էութեան այդ սերնդին բնորոշ ֆենոմեն հանդիսացող հայերի ընդհանուր զարթօնքի պատահականութեան արդիւնքը համապատասխանեց իմ՝ դպրոցի ու համալսարանի պարտաւորութիւնից ազատուելու հետ:
Հայկականութիւն եմ ասում, որովհետեւ այս բառն էլ էր հէնց այդ ժամանակ՝ 1970ական թթ. կէսերին, ի յայտ եկել: Հասկացութիւնը, որը հաւանաբար դժուար է հասկանալ, բաւականին գրաւիչ էր թւում նրանց, ովքեր չէին ցանկանում ընտրութիւն կատարել ողջ կեանքը հսկող հայկական ինքնութեան եւ կորստեան դատապարտուած «հայկական արմատների» միջեւ:
Որքան էլ որ սովետական ժամանակաշրջան լինէր, սակայն Հայաստան կատարածս ճանապարհորդութիւնը ցոյց տուեց, թէ ինձ հետ նոյն պատմութիւնը կիսող մարդկանց հետ ունեցածս կապը որքան խորն ու բնական է:
Հայկականութեան վերադարձին նպաստած ամենամեծ դուռը, ինչպէս եւ այսօր, Ցեղասպանութեան ճանաչումն էր: Քանի որ մինչ այդ ինձ համար հայկական աշխարհը որքան էլ որ Լիբանանից մինչեւ Սովետական Միութիւն ձգուող բաւականին մեծ ընտանիքը լինէր, բաղկացած էր իմ ընտանիքի շրջանակից, իսկ Ցեղասպանութեան ճանաչումն այս շրջանակից դուրս էր, ինձ համար շատ տարբեր նոր կապեր հաստատելուն նպաստող պատկանելութեան առաջին նշանն էր:
Հետեւաբար ես էլ, բազմաթիւ մարդկանց նման, Հայ Դատի մասին պատմելու եւ մարդկանց համոզելու համար երբեմն անանուն, երբեմն իմ անունով էի խօսում, գրում: Ինձ բախտ էր վիճակուել իմ մասնակցութիւնն ունենալ այնպիսի կարեւոր գործընթացներում, ինչպիսին է 1987թ. Եւրոխորհրդարանի քուէարկութեան հիմք կազմած զեկոյցի պատրաստումը: Թէեւ հայագէտ չդարձայ, սակայն հայկականութեանս հետ իմ կապը ոչ թէ պարտադրանք էր, այլ պարտքս տալու զգացմունքային ընտրութիւն: Իսկ իմ ֆրանսիական կողմին այլ պարտք ունէի՝ Հայկական Հարցի վերաբերեալ ընտրութիւններս համապատասխանեցնել Ֆրանսիայի եւ Եւրոպայի արժէքներին եւ սկզբունքներին: Երբ հարկ է եղել ընտրութիւն կատարել ազգայնականութեան եւ ազատատենչ մեծամասնութիւն հանդիսացող դեմոկրատների միջեւ, ամէն անգամ դեմոկրատների կողմից եմ եղել: