ՊՕՂՈՍ ՇԱՀՄԵԼԻՔԵԱՆ
«Շահմելիքեա՛ն, ինչպէս միշտ, այս անգամ ալ հաճոյքով կարդացի վերջին յօդուածդ եւ …»:
Տակաւին չաւարտած նամակին ընթերցումը՝ երկրորդ նամակ մը կը ստանամ նոյն անձէն.
«Շա՛տ ներողութիւն, Շահմելիքեանէն առաջ անուշադրութեամբ պրն. աւելցնելու մոռցեր եմ: Կը ներես»:
Լիբանան ծնած ու գիտակից ընտանիքի մէջ հասակ նետած Վարանդէն ուրիշ ի՞նչ կարելի էր ակնկալել, եթէ ոչ յարգանք՝ իրմէ աւելի տարեցներուն հանդէպ: Անուշադրութեամբ, ակամայ մականունիս առջեւ պարոն մակդիր մը չաւելցնելուն պատճառով գէշ զգացած եւ անմիջապէս ուզած է իր «յանցանքը քաւել»:
«Խնդիր չէ, չ՛արժեր այդ փոքր մանրամասնութեան համար նեղուիլ. հոս Ամերիկա է, նաեւ՝ Քանատա, եւ տեղացիներուն համար այդքան ալ կարեւոր չէ այդ մակդիրին գործածութիւնը», կը պատասխանեմ զինք հանգստացնելու միտումով: 10 տարեկան երեխային ու 100 տարեկան ծերունիին հետ կը խօսին երկրորդ դէմք, եզակիով, առանց «պարոն»ի, «օրիորդ»ի կամ «տիկին»ի:
* * *
Տակաւին Լիբանան էի ու կ՛աշխատէի Leogravure հաստատութեան մէջ: Գործատէրը՝ պարոն Լեւոն Թէրզեան, երբ ժամանէր մեր աշխատասենեակը, դպրոցական աշակերտներու նման՝ «Բարի՛ լոյս, պարո՛ն Լեւոն» ըսելով միաբերան կը բարեւէինք ու կը շարունակէինք մեր գործը: Պարոն Լեւոն կը բարեւէր ու կ՛անցնէր իր գրասենեակը: Յարգանք ունէինք մեզմէ աւելի տարեցներուն հանդէպ, մանաւանդ՝ պարոն Լեւոնին, որ իր 4 տղոց կողքին, ունէր 40ի մօտ պաշտօնեաներ, զորս կը յարգէր ու կը յարգուէր բոլորէն:
Հաստատուեցայ Լոս Անճելըս եւ սկսայ աշխատելու հաստատութեան մը մէջ, ուր ինձմէ եւ ուրիշ հայ բարեկամէ մը բացի բոլորը ամերիկացիներ էին: Երբ գործատէրը ժամանէր, միայն ես էի, որ կը բարեւէի. «Կուտ մորնինկ, մըսթըր Ճիմ» ու կ՛անցնէի գործիս: Երբեմն բարեւիս կը պատասխանէր. կը պատահէր, որ անտեսէր կամ չլսել ձեւացնէր, սակայն ես յամառօրէն ամէն օր իմ «յարգանքի տուրքս» կը մատուցէի: Ինձմէ զատ ոչ ոք կը բարեւէր եւ իրեն հետ խօսած ժամանակ պարզապէս Ճիմ կը կանչէին զինք: Հայ բարեկամս, որ ինձմէ քանի մը տարի առաջ հաստատուած էր Ամերիկա եւ աւելի ծանօթ՝ ամերիկացիներու վարք ու բարքին, օր մը յուշեց, թէ՝ «հրաժարիմ մըսթըր Ճիմէն» եւ պարզապէս իր անունովը դիմեմ իրեն, առանց «աւելորդ ձեւականութեան», եւ ամենահետաքրքրականն ու զիս զարմացնողը՝ «կը կարծէ, թէ կը ծաղրես զինք»: Այս մէկը ուղղակի նորութիւն էր: Երբ յարգանքով վարուիս անձի մը հետ՝ «Կը կարծէ, թէ կը ծաղրես զինք»: Արդեօք ա՞յդ էր պատճառը, որ երբեմն կ՛անտեսէր բարեւս: Փորձեցի պարզապէս Ճիմ կանչել, լեզուս յառաջ չգնաց: «Մըսթըր» ցած ձայնով, իսկ «Ճիմ»ը աւելի բարձր կ՛ելլէր բերանէս. քանի մը տարի տեւեց, մինչեւ որ վարժուիմ մեզի համար տարօրինակ այդ սովորութեան:
Մեր ծնողներէն այդպէս դաստիարակուած էինք:
Կը վերադառնամ մանկութեան ու պատանեկութեան, դպրոցական տարիներուս: Դասարանն ենք. ուսուցիչը տակաւին չէ ժամանած: Մանկական չարութիւններ. իրարու վրայ կաւիճ նետել ու աղմկել, երբ յանկարծ, դրան մուտքին կը նշմարենք ուսուցիչը: Անմիջապէս կը գրաւենք մեր տեղերը եւ ոտքի, միաբերան. «Բարի՛ լոյս, պարո՛ն»:
Զբօսանքի պահն է. մեր արդար իրաւունքն է վազել ու խաղալ, սակայն երբ պատահմամբ մեր քովէն ուսուցիչ մը անցնի, մոռցած ամէն խաղ կամ չարութիւն՝ պիտի բարեւենք զինք ու ապա շարունակենք մեր խաղը: Ճեմարանաւարտ Հրայր Թուխանեանին պատրաստած մէկ վիտէօն կը դիտէի «Եութուպ»ի վրայ: Ճեմարանի բակը, խումբ մը աշակերտուհիներ նստած են արմաւենիներու տակ եւ կը վայելեն պայծառ երկինքն ու արեւը: Հեռուէն կը նշմարեն յայտնի մտաւորական, աննման ֆետայի, Ճեմարանի ուսուցիչ, պրն. Կարօ Սասունիին ժամանումը: Տակաւին իրենց չմօտեցած՝ բոլորը ոտքի են: Պարոն Սասունի, ժպիտով կը բարեւէ բոլորը ու դանդաղ կը հեռանայ: Բաւական մը հեռանալէն ետք է, որ կը գրաւեն իրենց նստարանները:
Կը յարգեն ու կը յարգուին:
Լոս Անճելըսի Ֆերահեան վարժարանի բակն եմ ու կը զրուցեմ այդ օրերու տնօրէն, բարեկամիս՝ Լեւոն Գասպարեանին հետ: Կը մօտենայ աշակերտ մը: Հարցում մը ունի պարոն տնօրէնին: Հետը խօսած ժամանակ ո՛չ «պարոն» մակդիր, ո՛չ ալ յոգնակիի գործածութիւն: Կը խօսի «դուն»ով: Զարմացած եւ ընդվզած՝ կը միջամտեմ: «Չնկատեցի՞ր, թէ հետդ ինչպէս խօսեցաւ»: «Նկատեցի», կ՛ըլլայ տնօրէնին պատասխանը. «Չսրբագրեցի երկու պատճառով: Նոյնիսկ եթէ հայերէն խօսին, անգլերէն կը մտածեն եւ անգլերէնի մէջ «եու» կը գործածուի որպէս եզակի եւ յոգնակի: Երկրորդ պատճառը, որքան ալ սրբագրես, պիտի չկարենան ըմբռնել. այդպէս վարժուած են»: Պատճառաբանութիւն մը, զոր արդար չեմ գտներ:
Դարձեալ Լոս Անճելըսի մէջ: Ամառուան արձակուրդին ուսուցչուհի մը կը հանդիպի իր աշակերտուհիին, որ կը հարցնէ իր ուսուցիչին որպիսութիւնը: .
«Ինչպէ՞ս ես, օրիո՛րդ» (բարեբախտաբար հայերէնով):
«Ինչպէս է՛ք», կը սրբագրէ ուսուցչուհին:
«Լաւ ենք…», կը պատասխանէ աշակերտուհին:
Ըստ երեւոյթին, այս պարագային ուսուցչուհին է, որ պէտք է յոգնակի խօսի իր աշակերտուհիին հետ:
Այս բոլորը, տակաւին, հայկական վարժարաններուն մէջ: Հապա՞ ամերիկեան հանրային դպրոցներուն մէջ:
Շատ պատահած է, որ շփացած ու անկիրթ աշակերտ մը հայհոյէ ու ձեռք բարձրացնէ ուսուցիչին վրայ (մոռնանք յոգնակիի գործածութեան պակասը եւ յարգանքի համար ոտքի չկանգնիլը), իսկ երբ ուսուցիչը չհանդուրժելով՝ ինք ալ իր կարգին փորձէ իբրեւ ինքնապաշտպանութիւն ձեռք բարձրացնել աշակերտին… անմիջապէս լուրը կը հասնի տնօրէնութեան, եւ ուսուցիչը իբրեւ «յանցաւոր» քանի մը օրով կը կախակայուի: Վերջ ի վերջոյ Ամերիկա ազատ երկիր է, ուր անդադար կը խօսուի Միջին Արեւելքի կարգ մը երկիրներու «ժողովրդավարութեան չգոյութեան» մասին:
Մանկութեանս հետաքրքրական խաղ մը կը խաղայինք. «Մա՛րդ, մի՛ ճայթիր»: Այսօր, այդ խաղը դարձած է իրականութիւն:
«Մա՛րդ, մի՛ ճայթիր»:
Սիրելի՛ Վարանդ, այդ մէկ հատիկ անմեղ անուշադրութիւնդ, մականունիս առջեւ «պարոն» մակդիրը չգրելու «յանցանքդ», ապա անդրադառնալով սրբագրելդ զիս փոխադրեց մանկութեանս տարիները, երբ կը յարգէինք մեզմէ տարեցները եւ, փոխարէնը, կը ստանայինք փոխադարձ յարգանք:
Ինչպէ՞ս չյարգեմ քեզ:
Հազա՛ր ապրիս: