«Turkish Policy» հանդէսում լոյս է տեսել Թուրքիայի արտաքին գործերի նախարար Ահմեդ Դաւութօղլուի 30 էջանոց յօդուածը՝ «Թուրք-հայկական յարաբերութիւններ. «արդար յիշողութիւնը» հնարաւո՞ր է» վերնագրով: Ընդգծելով Օսմանեան ժամանակաշրջանում Թուրքիայում հայերի կարգավիճակն ու նրանց ընձեռուած արտօնութիւնները՝ Դաւութօղլուն եզրակացնում է, որ հայկական ինքնութիւնը երբեւէ ճնշուած չի եղել, ընդհակառակը, կայսրութիւնը «երաշխաւորել է նրա գոյութիւնը՝ ներառելով «եռացող կաթսայի» մէջ եւ ինտեգրելով պետական կառոյցներում»:
Ապրիլի 23ին Էրդողանի ցաւակցական ուղերձից յետոյ յօդուածներով հանդէս եկած բազմաթիւ թուրք հեղինակների պէս Դաւութօղլուն Հայաստանին եւ հայկական Սփիւռքին առաջարկում է ընդունել վարչապետի այդ «խիզախ քայլն» ու հանդէս գալ նմանատիպ նախաձեռնութիւններով՝ ճանապարհ հարթելու «յարատեւ խաղաղութեան համար»: Ահմեդ Դաւութօղլուն վերահաստատում է Թուրքիայի դիրքորոշումը՝ հայ-թուրքական յարաբերութիւնների կարգաւորումը պայմանաւորելով Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականութեան պահպանմամբ: Յօդուածը որոշ կրճատումներով անգլերէնից թարգմանաբար ներկայացուած է ստորեւ.
Փաստը, որ Անատոլիայում ապրող հայերը հնարաւորութիւն ունէին պահպանել իրենց ընդհանուր ինքնութիւնն ու միասնութիւնը՝ չնայած բոլոր տարբերութիւններին, ի հեճուկս Օսմանեան կայսրութեան չէր, ընդհակառակը, դա մեծապէս պայմանաւորուած էր էկլեկտիկ այն ինքնութեամբ, որն ընկած էր Օսմանեան կարգերի հիմքում: Այն, ինչ օգնեց Հայ առաքելական եկեղեցու հետեւորդ հայերին պահպանել իրենց ինքնութիւնը կրօնական մէկ հիերարխիայի շրջանակում, փաստն էր, որ սուլթան Ֆաթիհ Մեհմեթը 1461թ. ձեւաւորել էր Ստամբուլի Հայոց պատրիարքութիւնը, որն օժտուել էր նոյն իրաւունքներով ու արտօնութիւններով, ինչ յունական պատրիարքութիւնը: Գործնականում սա վկայում է, որ Օսմանեան կարգերը ճնշում չէին գործադրում հայկական ինքնութեան վրայ, ընդհակառակը, երաշխաւորւում էր նրա գոյութիւնը՝ ներառելով «եռացող կաթսայի» մէջ եւ ինտեգրելով պետական կառոյցներում:
«ԱՐԴԱՐ ՅԻՇՈՂՈՒԹԻՒՆ».
ՎԵՐԱԿԱՆԳՆԵԼՈՎ
ԹՈՒՐՔ-ՀԱՅԿԱԿԱՆ
ՅԱՐԱԲԵՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐԸ
Ամենամեծ անարդարութիւնը, որ երկու ժողովուրդների կողմից նկատւում է խնդրոյ առարկայ, այն է, որ մի կողմ է դրւում նրանց համատեղ պատմութիւնն ու անցեալի հարուստ դարերը, փոխարէնը, խօսւում է միայն պատերազմի եւ հակամարտութեան պէս ցաւալի իրադարձութիւնների մասին կամ վերափոխւում են անցեալ դարերը՝ ցաւալի այդ դէպքերը դնելով ամէն ինչի կենտրոնում: 1915թ. դէպքերի շուրջ ստեղծուած «անարդար յիշողութիւնը» այս երեւոյթի ամենավառ օրինակն է, քանի որ գրաւ է դրւում համատեղ անցեալն ու թուրքերի եւ հայերի ապագան:
Նախաձեռնութիւնը, որով 2009թ. հանդէս եկաւ Թուրքիան, հիմնուած է այս տեսակ մտածելակերպն արմատախիլ անելու գաղափարի վրայ:
Այս գործընթացում մեր կողմից յաճախ օգտագործուող «արդար յիշողութեան» հայեցակարգը առանցքային կարեւորութիւն ունի, քանի որ ընդգծում է, թէ ինչպէս պատմութիւնը չպէտք է դիտարկուի մէկ կողմի յիշողութեան տեսանկիւնից: Որպէսզի հայերն ու թուրքերը հասկանան, թէ նրանցից իւրաքանչիւրն ինչի միջով է անցել, կարեւոր է, որ նրանք յարգեն միմեանց յիշողութիւնը: Հայերի համար 1915ը տեղահանութեան տարի էր, որի ընթացքում ծայրաստիճան մեծ ողբերգութիւններ տեղի ունեցան: 1915ին նախորդած եւ յաջորդած տարիները Անատոլիայի թուրքերի համար մեծ ողբերգութեան ժամանակաշրջան էր: Իրականում սա «համատեղ ցաւի» ժամանակաշրջան էր:
Եթէ երկու կողմերի մտաւորականներն ու քաղաքական գործիչներն անեն իրենց գործը երկու կողմերում հոգեբանական պատնէշները յաղթահարելու եւ «արդար յիշողութիւն» կառուցելու համար, մենք կարող ենք ակնկալել խաղաղութեան նոր, աւելի հիմնաւորուած շրջան: Հակառակ դէպքում երկու կողմերն անխուսափելիօրէն կը շահագործուեն նրանց կողմից, ովքեր շահում են ստատուս քուօն «սնուցող» հատուածից:
2009թ. Թուրքիայի եւ Հայաստանի միջեւ ստորագրուած արձանագրութիւնների նպատակն է բարիդրացիական յարաբերութիւնների հաստատումը, երկու ժողովուրդների միջեւ անցեալի տառապանքների վերաբերեալ չարաշահումների վերացումը եւ Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականութեան պահպանմամբ՝ երկու երկրների միջեւ խնդիրների լուծումը: Նախատեսուած է նաեւ ճշմարտութեան հասնելու նպատակով համատեղ յանձնաժողովի ձեւաւորումը: Այս նախաձեռնութեան նպատակն անշուշտ միայն թուրք-հայկական սահմանի բացումը չէ, այլեւ այնպիսի իրավիճակի ստեղծումը, որը ճանապարհ կը հարթի Կովկասում խաղաղութեան համար: Այս համատեքստում Թուրքիայի եւ Հայաստանի՝ որպէս հարեւանների յարաբերութիւնների ապագան, Հարաւային Կովկասում խաղաղութիւնն ու կայունութիւնը եւ թուրքերի ու հայերի յարաբերութիւնները՝ աշխարհի որ ծայրում էլ լինեն, չափազանց կարեւոր են: Որպէսզի գործընթացը խաղաղ առաջ ընթանայ, կարեւոր է, որ այս երեք տարրերը ընթանան զուգահեռ՝ առանց միմեանց վնասելու:
Հայերի եւ թուրքերի միջեւ այս հարցի վերաբերեալ պէտք է հաստատուի ընդհանուր հիմք՝ լինի Լոս Անջելեսում, Փարիզում, Մոսկուայում, թէ այլուր: Թուրքիան յաճախ հայկական Սփիւռքի ներկայացուցիչների հետ շփումներ հաստատելու պատրաստակամութիւն է յայտնում:
Բաց եւ շարունակական երկխօսութիւնը շատ կարեւոր է մտապատկերները փոխելու տեսանկիւնից: Վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի՝ 1915ի վերաբերեալ ցաւակցական ուղերձը խիզախ քայլ է այս ուղղութեամբ: Ես հաւատում եմ, որ Հայաստանն ու հայկական Սփիւռքը կը դիմեն նման խիզախ քայլերի, եւ թուրք-հայկական յարաբերութիւնները կը թեւակոխեն նոր փուլ:
Էրդողանի ուղերձը պէտք է դիտարկուի որպէս մտածելակերպի եւ յիշողութիւնների վերափոխման նախաբան, քանի որ դա ոչ միայն ցաւակցութիւն է, այլեւ անկեղծ հրաւէր բոլոր կողմերին՝ ստեղծելու ընդհանուր ապագայ՝ հիմնուած յարատեւ խաղաղութեան վրայ: