Մկրտիչ Մկրտիչեան
ՄԿՐՏԻՉ ՄԿՐՏԻՉԵԱՆ
Երեւանի պետական համալսարանը նշեց իր հիմնադրութեան հարիւրամեակը:
Ատենին, Թուրքիոյ վերանորոգումը հետապնդող թրքական ազգայնական շարժումի՝ Հայաստանի դէմ շղթայազերծած պատերազմին պարտուած հայկական ուժերը, յաջողութեամբ դիմադրեցին արեւելեան Հայաստանն ալ գրաւելու անոնց փորձերուն: Այդ յաղթանակներով անոնք, դարեր տեւած ստրկութենէն ետք, կերտեցին նորագոյն ժամանակներու հայկական պետական կառոյցը՝ Հայաստանի Հանրապետութիւնը: Տարի մը ետք արդէն, կառավարութեան որոշումով, հիմը կը դրուէր Երեւանի պետական համալսարանի առաջին տարբերակին՝ Հայաստանի Համալսարանին: Քաոսային այդ օրերուն ինչպէ՞ս կարելի էր մտածել, որ Հայաստանը կրնար օր մը ունենալ մէկէ աւելի համալսարաններ:
Համալսարանի իրողական հիմնադիրը հանրապետութեան կրթութեան եւ արուեստի նախարար Նիկոլ Աղբալեանն էր. ան արդէն համազգային ճառագայթում ունեցող հանրածանօթ մտաւորական էր: Աչքի զառնող գրաքննադատ, Սայաթ Նովայի մասնագէտ, հայոց ազատագրական պայքարին մէջ նետուած ազգային գործիչ, երիտասարդ տաղանդներ՝ բանաստեղծներ ու ընդհանրապէս գրագէտներ յայտնաբերող, իր գաղափարական հակառակորդ երիտասարդ բանաստեղծ Եղիշէ Չարենցը իր ղեկավարած նախարարութեան մէջ հովանաւորութեան տակ առած Նիկոլ Աղբալեանը, Հայաստանի խորհրդայնացումէն ետք պարտաւորուեցաւ աքսորական դառնալ ազատելու համար նոր իշխանութիւններու մահաբոյր հալածանքներէն:
31 Յունուար 1920ին, Ալեքսանդրապոլի մէջ տեղի ունեցաւ Հայաստանի Համալսարանի պաշտօնական բացման հանդիսութիւնը. անոր հիմնումը շուրջ ութ ամիսներ առաջ յայտարարուած էր կառավարական հրամանագիրով: Հանդէսին առիթով հրապարակուած էր միօրեայ թերթ՝ »Հայաստանի Համալսարան« անունով: Կրթութեան եւ արուեստի նախարար Նիկոլ Աղբալեանի խօսքին մէջ յատկանշական էր հետեւեալ նախադասութիւնը.
«Այն ջահը, որ մենք վառում ենք այսօր Հայաստանի բարձրաւանդակին վրայ, չի հանգչի երբեք եւ կը լուսաւորէ Առաջաւոր Ասիան»: Իսկ Հայաստանի մէջ Մեծն Բրիտանիոյ ներկայացուցիչ՝ Ճոն Օլիվըր Ուորտրոպ ըսաւ՝ «Ես կարծում եմ, որ առաջին համալսարանի բացումը նոյնքան կարեւոր է, որքան անկախութիւնը»*:
Երեւանի պետական համալսարան
Նիկոլ Աղբալեանի պաշտօնավարութեան օրով վառած ջահը կը շարունակէ իր շուրջը լոյս սփռել դար մը ետք իր կրակի ուժգնութեան տարերային ելեւէջներով, պայմանաւորուած՝ երկրի քաղաքական, տնտեսական ու ապահովական փոփոխութիւններու տեսակէն եւ կրթութեան ոլորտին վրայ անոնց գործած ազդեցութենէն: Այսօր Հայաստանի կրթագիտական մարզը դժբախտաբար իր լաւագոյն օրերը չապրի՛ր, բայց անոր անցեալը անկասկած երաշխիք մըն է փայլուն ապագայի մը իրականացման:
Վերջին նախատեսութիւնը մեր օրերուն զգալի կերպով արտայայտուող հայկական դատարկ մեծամտութեան մը հերթական արտայայտութիւնը չէ, այլ դեռ մօտաւոր անցեալի անհերքելի տուեալներու վրայ հիմնուած վարկած մը, որ կրնայ իրականութիւն դառնալ մօտաւոր անցեալի տակաւին տեսանելի հետքերուն հետեւելով: Անհերքելի է նաեւ Ճ.Օ. Ուորտրոպի արտայայտութիւնը, որովհետեւ անկախութիւնը կայանալէն ետք կարելի է զայն պահպանել միայն լաւ պատրաստուած սերունդներով:
***
Տարիներու ընթացքին ԵՊՀի զարգացումը, անոր ձեռքբերումներն ու տկարութիւնները, վերելքներն ու անկումները եւ անոնց պատճառները տեսանելի են պատրաստուած պաշտօնական տեղեկագիրներուն մէջ: Այդ ուղղութեամբ կ՛ուզեմ ներկայացնել միայն մասնագէտի մը վկայութիւնը՝ նախորդ դարու վաթսունական թուականներու վերջաւորութեան հայկական գիտութեան վիճակին մասին:
Գերմանիոյ Քարլսրուհի համալսարանին մէջ առաջին կիսամեակս էր: Ուզեցի իմ ապագայ մասնագիտութեան վերաբերող սեմինարի մը մասնակցիլ: Փոքր ամփիթատրոնի մը նստարաններուն վրայ տեղ գրաւած տասնեակ մը ուսանող կը սպասենք առջեւի նստարանին վրայ տեղ գրաւած դասախօսներու յայտարարութիւններուն: Տեղի կ՛ունենայ ներկայութեան ստուգում. վերջին անունը իմս է: Երբ բարձրաձայն կը յայտնեմ իմ ներկայութիւնը, առաջին շարքի մէջտեղը նստած դասախօսը ոտքի կ՛ելլէ հարցնելու համար՝ »հա՞յ ես«: Դրական պատասխանը հնչելէն ետք երկուքս ալ նստանք մեր տեղերը: Յայտարարութիւններէն ետք մտածեցի, որ այդ դասախօսը ինծի ըսելիք կամ հարցնելիք պիտի ունենայ. այդպէս չեղաւ եւ իմ հայ ըլլալուս հանդիսաւոր յայտնաբերումը անմիջական շարունակութիւն չունեցաւ:
Ամիսներ ետք, աշխատանք մը ընելու համար, ամբողջ կիսամեակ մը յաճախեցի վերոյիշեալ դասախօսի՝ փրոֆ. Անզելմ Ցիտրոնի ղեկավարած հիմնարկը: Միջավայրին ընտելանալէ ետք, օր մը գործակիցներէս մէկուն պատմեցի եղելութիւնը՝ յայտնելով եղածէն բան հասկցած չըլլալս:
Ընկերս բարձրաձայն խնդաց՝ պատմելով հետեւեալը.
«Ցիտրոնը անցեալ տարի Հայաստան այցելեց եւ վերադարձէն ետք ամէն առիթով այդ մասին կը խօսի. թէ ինք հոն երթալէն առաջ գաղափար չունէր այդպիսի ժողովուրդի մը գոյութենէն. թէ այդ երկրին մէջ գիտութիւնը բացառիկ կերպով զարգացած է. թէ բնագիտութեան բնագաւառին մէջ անոնք ընտրած են իրենց բարձր կարողութիւններուն համապատասխան մասնագիտական առաջատար ոլորտներ: Անոնք ոչ միայն իրենց երկրին մէջ հոյակապ արդիւնքներու կը հասնին, այլ՝ փայլուն ներկայութիւն են Խորհրդային Միութեան գիտական հետախուզութեան միջազգային կառոյցներու մէջ, յատկապէս՝ Դուբնայի եւ Սերպուխովի գիտաշխատանոցներուն մէջ»:
Երկար ժամանակ փորձառական կորիզային բնագիտութեան հիմնարկի ղեկավար Ա. Յ. Ցիտրոն խօսեցաւ Հայաստանի գիտական բարձր կարողականութեան եւ արդիւնքներու որակին մասին:
Նիկոլ Աղբալեանի ատենին կատարած նախատեսութիւնը աւելիով իրականութիւն էր դարձած: Հայաստանի համալսարանի պատրաստած գիտական անձնակազմին շնորհիւ հայկական գիտութեան համբաւը անցած էր Առաջաւոր Ասիայի սահմաններէ՛ն ալ անդին:
Մէկ խօսքով՝ բարձունքներ նուաճելը միշտ կարելի է:
***
Համալսարանի 100ամեակին առիթով կազմակերպուած գլխաւոր ձեռնարկներն էին՝
ա. ԵՊՀի գիտական խորհուրդի հանդիսաւոր նիստը՝ համալսարանի գլխաւոր հանդիսասրահին մէջ. խօսք առին ԵՊՀ ժամանակաւոր ռեկտոր փրոֆ. Գեղամ Գէորգեան, Հայաստանի կրթութեան, գիտութեան, մշակոյթի եւ մարմնամարզի նախարար պրն. Արայիկ Յարութիւնեան եւ Հայաստանի Գիտութիւններու ազգային ակադեմիոյ նախագահ՝ փրոֆ. Ռադիկ Մարտիրոսեան: Նիստին ընթացքին որդեգրուեցաւ Ակադեմական ազատութեան մասին յայտարարութիւնը. բաժնուեցան մեդալներ եւ վկայագիրներ:
բ. Միջազգային գիտաժողով՝ »Բարձրագոյն կրթութիւն, Գիտական հետախուզութիւն եւ նորարարութիւն 21րդ դարուն« թեմայով: Արտասահմանէն ներկայ էին աւելի քան 70 մասնակիցներ, որոնց կարգին համալսարանի 10 նախագահներ:
գ. ԵՊՀի 100ամեակի պաշտօնական տօնակատարութիւն օպերայի մեծ դահլիճին մէջ. յաջորդաբար խօսք առին ԵՊՀի ժամանակաւոր ռեկտոր փրոֆ. Գեղամ Գէորգեան եւ Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինեան:
դ. Վերջապէս տեղի ունեցաւ պաշտօնական ճաշկերոյթ Հրազդանի ձորի ճաշարաններէն մէկուն մէջ ԵՊՀի անձնակազմի եւ արտասահմանեան հիւրերու մասնակցութեամբ:
Գիտական խորհուրդի պաշտօնական նիստի ընթացքին հաստատուած »ակադեմական ազատութեան« մասին յայտարարութեան մէջ տեղ մը կը խօսուի համալսարանի ապաքաղաքականացման մասին: Եզրը յայտարարութեան գրութեան մէջ բաւարար չափով բացատրուած չէ, այդ պատճառով ալ կրնայ թիւրիմացութիւններու առաջնորդել: Յայտարարութիւնը խմբագրողները վստահաբար ըսել կ՛ուզէն, թէ համալսարանը մէկ քաղաքական ուժի հակակշռի տակ պէտք չէ ըլլայ, նոյնիսկ երբ անոր ղեկավարութեան կազմաւորման մէջ երկրի կառավարումը ստանձնած քաղաքական ուժը, բնականօրէն, այդ ուղղութեամբ հասկնալի առաւելութիւններ վայելելու դիրքի մէջ կը գտնուի: Սակայն, ամէն պարագայի, համալսարանը այն վայրն է, ուր երիտասարդ ուսանողը պիտի ստանայ քաղաքական ու քաղաքացիական դաստիարակութիւնը: Այստեղ երկխօսութեան ու վիճաբանութեան միջավայր է, իրարու հետ ազատ, անկաշկանդ ու ազնիւ փոխյարաբերութեան մէջ մտնելու մթնոլորտ կայ:
Մէկ խօսքով՝ երկրի ապագային վերաբերող առողջ քաղաքականութիւն հասունցնելու կարելիութիւններն ու ժամանակը առկայ են:
Հին ժամանակներուն այդպիսի վայրերու մէջ զարգացած են քաղաքի, այսինքն՝ հասարակական կեանքի ու քաղաքականութեան գաղափարները Պղատոնով, Սոկրատեսով, Արիստոտելեսով. նոյնիսկ Դիոգենեսով՝ որ մեր օրերու բնապահպանական շարժումի հիմնական սկզբունքներու տարազումի նախակարապետը կարելի է համարել: Անշուշտ ակադեմական ազատութեան գաղափարի առկայութիւնը, առանձին, բաւարար չէ գործնապէս երաշխաւորելու այդ ազատութիւնը. անհրաժեշտ է, համալսարանի յայտարարագիրին մէջ այլ առիթով մը ամրագրել նաեւ համալսարանական տարածքներու անձեռնմխելիութիւնը կամ ապաստանը. ինչ որ կը նշանակէ, թէ ոստիկանութիւնը համալսարանի տարածք կրնայ մուտք գործել միայն համալսարանի գլխաւոր պատասխանատուի բացայայտ դիմումին ընթացք տալով:
Նշելի է, որ պաշտօնական խօսքերուն մէջ առհասարակ բացակայ էր Հայաստանի համալսարանի գլխաւոր հիմնադիր Նիկոլ Աղբալեանի անունը՝ իբր այդ: Անոր անունը ներկայ էր հիմնուած համալսարանի դասախօսներու առաջին սերունդի ցանկին մէջ համալսարանի առաջին ռեկտոր՝ Յուրի Ղամբարեանի անունէն ետք: Նիկոլ Աղբալեանի անունը իբրեւ համալսարանի հիմնադիր հնչեց միայն մէկ անգամ՝ ԵՊՀի գիտական խորհուրդի նիստի ընթացքին փրոֆ. Ռ. Մարտիրոսեանի բերնէն:
Արդար ըլլալու համար պէտք է միաժամանակ այստեղ յիշել, որ Նիկոլ Աղբալեանի կիսանդրին զետեղուած է ԵՊՀի գլխաւոր մուտքէն անմիջապէս ետք, առաջին կարգի վրայ՝ աշխարհահռչակ աստղաբնագէտ Վիկտոր Համբարձումեանին հետ:
Նիկոլ Աղբալեանի անունը երիտասարդական, համալսարանական եւ ընդհանրապէս մտաւորական շրջանակներու մէջ ամէն առիթով շեշտելը ժամաւաճարութիւն չէ: Մտաւորականը իր գիտութեամբ պիտի ծառայէ ամէնէն առաջ իր հարազատ հասարակութեան զարգացման ու մշակութային վերելքին: Այդպէս կը դաւանէր Ն. Աղբալեան եւ այդպէս էր ինք: Մեր հասարակութիւնը կարիքը ունի մտաւորականի խօսքին եւ ուղղութեան:
Մեր ընդհանուր հասարակութեան սխալներու բազմութիւնն ու բազմազանութիւնը հաւանաբար, գէթ մասամբ, արդիւնք են այդ խօսքի բացակայութեան: Այդ պատճառով՝ Ն. Աղբալեան եւ ընդհանրապէս իր տեսակը ընդօրինակելի տիպար են: Ուղեղները հարկ է հետեւողականօրէն մրճահարել իրենց օրինակով եւ անոնց խօսքով:
ՄԿՐՏԻՉ ՄԿՐՏԻՉԵԱՆ՝ Համազգային Հայ Կրթական Եւ Մշակութային Միութեան Կեդրոնական վարչութեան ատենապետ