ՎԱՐԱԳ ԳԵԹՍԵՄԱՆԵԱՆ
Սփիւռքահայ ինքնութեան հիմնական բաղադրիչներէն մէկը կը hանդիսանայ Ցեղասպանութեան պատճառով կազմաւորուած գաղութներուն մօտ երեւակայական (բայց՝ ոչ արհեստական) «Ա-րեւմտեան Հայաստան»ի մը տածած սէրն ու հոգեմտաւոր կառչածութիւնը: Անկախ զանազան համայնքներու մէջ գոյութիւն ունեցող հասարակական-մշակութային տարբերութիւններէն, «կորուսեալ հայրենիք»ի մը խօսոյթը՝ որպէս միջսերնդային հայեցի դաստիարակութեան եւ կապի հիմնական օղակ, հարիւր տարուան ընթացքին պահեց իր հիմնական բովանդակութիւնը՝ կրելով միայն որոշ ոճային ձեւափոխումներ: Յետ-ցեղասպանական դարը այն ժամանակաշրջանն էր, երբ ճողոպրածներու յիշողութիւնն ու փրկուած լսատեսողական նիւթերը հիմնական աւիշը տրամադրեցին այն հաւաքական յիշողութեան, որ պիտի կազմէր ինքնագիտակցութեան ընդհանուր յայտարարը աշխարհասփիւռ հայերու մէջ: Այլ խօսքով, սփիւռքահայերու տարբեր հատուածներ պիտի նոյնանային սոյն խօսոյթի ներքոյ՝ իբրեւ Ցեղասպանութիւնը վերապրած մէկ ազգային հաւաքականութիւն, կարծրացնելով, այսպիսով, «սփիւռքահայու» հիմնական առանձնայատկութիւնները կամ ծնելով դասական տիպատեսակի մը հասկացողութիւնը:
Ընդհանուր վերականգնման մէջ, հաւաքական յիշողութիւնը, իր կարգին, պէտք ունէր իմացական-ճանաչողական գործիքներու եւ օրինագիր(ք)ի մը, որոնք պիտի կանոնակարգէին սփիւռքեան միջավայրին մէջ հասակ առած սերունդներու յետահայեցողութիւնը՝ որպէս ինքնաընկալման միջոց: Սակայն, անցեալը իր բազմաբնոյթ էութեամբ ճանչնալու փոխարէն, յետահայեցողութիւնը սփիւռքեան համայնքները պիտի օժտէր «միատարրեցուած» ներկան հասկնալու իւրայատուկ բացատրողական յարացոյցով մը: Միատարրեցուած, որովհետեւ Ցեղասպանութիւնը՝ որպէս ամբողջութիւնը հարուածող եւ հետեւաբար համընդգրկուն ոճիր, կու գար նաեւ ջնջելու կամ հաւասարեցնելու անցեալի ներհայկական տարբերութիւնները՝ հիմը դնելով յետ-ցեղասպանական Սփիւռքի համահարթ ինգնագիտակցութեան:
Այս գործընթացը յանգեցուց անոր, որ առաջին սերունդով պայմանաւորուած եւ մասամբ անոնց կողմէ ձեւակերպուած «Արեւմտեան Հայաստան»ի մը համապարփակ յղացքը դառնար յաջորդող սերունդներու ինքնագիտակցութեան ելակէտը, որքան ալ անիկա մնար լպրծուն: Անշուշտ այս բոլորին մէջ մեծ էր դերը քաղաքական, գիտակրթական եւ հայրենակցական ընկերութիւններուն կամ կազմակերպութիւններուն, որոնք այլ օրակարգերու կողքին, կեանքի պիտի կոչուէին վառ պահելու համար «կորուսեալ հայրենիք»ի մը մշակութային կամ հասարակական ժառանգութիւնը: Հետեւաբար, անոնք պիտի (վեր) ստեղծէին զայն՝ փորձելով զայն յետահայեցողութեամբ գտնել կամ տեղաւորել անցեալի մը մէջ, երբ այդ ճանաչողութիւնը պայմանաւորուած կամ թելադրուած էր ներկայի պահանջով կամ գիտակցութեամբ:
Այդ «վերայայտնաբերուած» ժառանգութիւնը պիտի դառնար աւելի սփիւռքեան օրակարգային հարցերը լուծող քաղաքական գործիք, քան՝ անցեալը քննական տեսակէտով հասկնալու հաւաքական փորձ: Քաղաքական խնդիր էր դրուած պատմութիւնը կամ անոր միատեսակ ընկալումը վկայակոչելով՝ բացատրել ներկան կամ սփիւռքեան հետագիծը: Այսինքն սփիւռքեան raison d՛etre-ի մը փնտռտուքը կը ստիպէր, որ անցեալէն արտաբերուէին պատմութեան այն մասնիկները, որոնք «ապահով» կամ «անվնաս» կերպով կրնային տեղադրուիլ արդէն վերափոխուած եւ սահմանագծուած ազգային պատումի մը տրամաբանութեան մէջ: Հետեւաբար, կը ծնէր ամբողջ մտակարգ մը, որ կը ձգտէր սփիւռքեան պայմաններուն մէջ բացատրել պատմական անցեալը, բայց շատ յաճախ կը պարզէր անոր ներկան՝ իր հայեցակարգային բացերով, նախապաշարումներով ու լուսազուրկ կէտերով: Այսինքն սփիւռքեան պայմաններուն մէջ անցեալի ընկալումն ու ներկայացումը շատ աւելի կ՛արտացոլէին անոր ներկան, քան կը լուսաբանէին պատմութեան ծալքերը:
Այդ կարեւոր մասնիկներէն կամ «վերայայտնաբերումներէն» կը հանդիսանայ «Արեւմտեան Հայաստան»ը, որ պատուանդանն է դասական Սփիւռքի ազգային պատումին: Անկախ այն իրականութենէն, որ իւրաքանչիւր հայ անհատի համար «Ի՞նչ կամ ո՞ւր է Արեւմտեան Հայաստանը» կրնայ փոփոխական ըլլալ, պատասխանները ընդհանրապէս, բայց ոչ զարմանալիօրէն կը դրսեւորուին ազգային պատումի տրամաբանութեան կաղապարած շրջագիծի մը մէջ: Չնայած միտքերու դեգերումը՝ թէ՛ աշխարհագրական եւ թէ նկարագրողական, որոնք պայմանաւորուած են անհատին ընտանեկան եւ անձնական կեանքով, անոնք գոյակցուած կը մնան առաջին սերունդէն մեր օրերը հասած, բայց աստիճանաբար վերացած «Արեւմտեան Հայաստան»ի մը հետ: Այսինքն, եթէ զանց առնենք վերապրողները, որոնց մօտ «Արեւմտեան Հայաստան»ը բնականօրէն շատ աւելի շօշափելի էր, նկատելի է, որ յաջորդող սերունդներու խօսոյթն ու հասկացողութիւնը իրարմէ այդքան ալ տարբեր չեն:
Ինչպէս այլ յօդուածով մը ակնարկած ենք, 20րդ դարու առաջին կէսին օգտագործուած «Երկիր»ը եւ երկրորդ կիսուն «Արեւմտեան Հայաստան»ի փոխարինմամբ անոր քաղաքականացումը շատ յաճախ ունէին խօսութային նոյն տրամաբանութիւնը, բայց՝ ոճային տարբեր դրսեւորումներ: Սոյն խօսոյթը տարերային չէ(ր) եւ ցարդ խարսխուած կը մնայ (արդարացիօրէն) անցեալի եւ հոն պատահած կորուստի (նիւթական եւ մարդկային) մը վրայ, որ կը կազմէ «Արեւմտեան Հայաստան»ի մը բնութագրման կամ ներկայացման հիմնական առանցքը: Վերը նշուած raison d՛etre-ի պատումնաբանումն ու սփիւռքեան քաղաքական առաջադրանքները կը ստիպէին, որ նախ «Արեւմտեան Հայաստան»ը վերարձակուի իր վաղեմի (օսմանեան) կայսերական «պատմուճանէն», ապա վերընձիւղուի իբրեւ նախ «կորուսեալ» հայկական տարածք, որով միայն կարելի պիտի ըլլար բացատրել նիւթական եւ մարդկային անդառնալի կորուստը: Այսինքն անէացումն ու կորուստը կը դառնան առանցքային շարժիչները «Արեւմտեան Հայաստան»ի մասին ազգային պատումին:
Հինգ դարերու օսմանահայ պատմութիւնը այսպիսով արագօրէն կը կերպարանափոխուի եւ կը վերածուի հինգ դարերու լոկ ստրկութեան ու բռնաճնշումի, իսկ հայ-թրքական յարատեւ բախումը՝ յարացոյցի: Զուգահեռ հանրային խօսոյթին՝ այս մօտեցումը ամրագրուեցաւ նաեւ գիտակրթական հաստատութիւններու եւ վարժարաններու մէջ, ուր հայոց պատմութիւնը դարձաւ պարզեցուած վախճանաբանութիւն (finalisme; Teleologie) մը, որով պիտի արդարանային ներկայի քաղաքական առաջադրանքներն ու պահանջները: Այսինքն, կը ստեղծուէր կամ կը վերագրուէր անցեալ մը, որ նախակոչուած էր ի սկզբանէ բացատրելու այն, ինչը դեռ տեղի չէր ունեցած:
Անշուշտ այս բոլորով չեմ գար ըսելու, որ այն տարածքներուն վրայ, ուր օսմանահայեր կ՛ապրէին մինչեւ 1915 թուականը, տեղի չունեցաւ որեւէ կորուստ կամ անէացում: Այլ վերոյիշեալ բնութագրումը՝ իբրեւ կայուն (statique) կամ ոչ տարերային, կը գործածեմ այն իմաստով, որ այսօր սփիւռքեան եւ առհասարակ հայկական իրականութեան մէջ «Արեւմտեան Հայաստան»ի իմացական պարենաւորումը սպառած է, եւ անհրաժեշտութիւնը կայ անոր վերայղացքաւորման: Հոս նկատի ունիմ ո՛չ միայն արեւելեան Թուրքիոյ եւ հայութեան միջեւ արդէն տասնամեակներու ֆիզիքական խզումը, այլ նաեւ՝ սպառումը այն մտակարգին, որուն կիզակէտը կը հանդիսանան նշեալ տարածքները: Այսօր արեւելեան Թուրքիոյ մէջ «իրավիճակը փոխուած է», ինչ որ անկարելի է միայն ընկալել կամ տեղաւորել հին հայկական վանքերու, եկեղեցիներու կամ թաղամասերու վերացման պարունակին մէջ, որքան ալ քաղաքականապէս շահագրգռուած ըլլանք ցուցաբերելու նման մօտեցում մը:
Վերոյիշեալ մտակարգի վերարտադրումը սփիւռքեան (եւ ոչ միայն) դասական մօտեցումներով շատ յաճախ ապակողմնորոշող է եւ նոյնիսկ՝ մոլորեցնող: Խնդիրը վերջնական դատաստան մը տեսնել չէ, թէ «Արեւմտեան Հայաստան»ի իրաւաքաղաքական «տէր»ը ո՛վ է կամ պէտք է ըլլայ, այլ փորձել վերարժեւորել արդէն տասնամեակներու կտրուածքով կարծրացած մօտեցումներն ու նախապաշարումները՝ փորձելով որոնել իմացական եւ ճանաչողական նոր գործիքներ, որոնք շատ աւելի լոյս կը սփռեն ներկայ փորձնական իրականութեան վրայ, քան ինչ որ այսօր կ՛ենթադրէ կամ կը ներառէ ազգային պատումը իր տարաբնոյթ դրսեւորումներով: Նոյն տրամաբանութեամբ, բարձրաձայնուած հարցը կորուստի պատումը արմատախիլ ընելու մասին չէ, այլ փորձել «Արեւմտեան Հայաստան»ը՝ իբրեւ յղացքային տարածք բանալ աւելի լայն եւ բազմաշերտ քննարկումներու եւ մօտեցումներու՝ դարձնելով զայն արդի հայ քաղաքական միտքի վերա-կամ ինքնաիմաստաւորման փորձաքարերէն մէկը:
Յղացքներու «մենատիրութիւնը» որեւէ քաղաքական ուժի կամ կազմակերպութեան կողմէ խթան չի կրնար հանդիսանալ այս գործընթացին, այլ կը խոչընդոտէ միտքերու առողջ փոխանակումը: Այո՛, «Արեւմտեան Հայաստան»ին հարցականներով մօտենալը շատերս կրնայ առաջնորդել ինքնութեան, աշխարհահայեացքի, քաղաքականութեան եւ անձնական կեանքի համար վճռորոշ հարցերու, որոնց մասին խօսելու կամ վերանայելու ժամանակ ու (երբեմն) քաջութիւնը չունինք: Սակայն այսօրուան դրութիւնն ու 21րդ դարու պայմանները մեզ կը դնեն նորանոր հարցադրումներ կատարելու քաղաքական եւ բարոյական անխուսափելի անհրաժեշտութեան առջեւ: Իբրեւ քանի մը օրինակ նման հարցադրումներէն՝ կարելի է յիշել «Ի՞նչ տուեալներու հիման վրայ պէտք է բարեփոխել Արեւմտեան Հայաստանի հանդէպ դասական մօտեցումները», «Ներկայ թուրք եւ քիւրտ բնակիչները որեւէ դեր ունի՞ն այս վերայղացքաւորման գործընթացին մէջ», «Դպրոցական դասագիրքերու ի՞նչ տարբերակներ կարելի է զարգացնել լուսաբանելու համար 21րդ դարու արեւելեան Թուրքիան», «Բարոյականօրէն արդա՞ր է արդեօք սերունդներուն փոխանցել նախագծուած կայուն Արեւմտեան Հայաստան մը, երբ անոր տեղագրական, ժողովրդագրական, հասարակական եւ մշակութային յատկութիւնները յարափոփոխ են», եւ վերջապէս, «Ինչպէ՞ս կարելի է արդիականացնել Արեւմտեան Հայաստանի ժամանակակից ընկալումները՝ չսահմանելով անոնք լոկ եկեղեցիներու կամ վանքերու աւերակներով»:
Դասական եւ դասագրքային պատկերացումներն ու հերթական նկարագրութիւնները այլեւս համահունչ չեն արեւելեան Թուրքիոյ մէջ տիրող կացութեան հետ: Անոնք ժամանակավրէպ են, որովհետեւ չեն արտացոլացներ ճշմարիտ պատկերը այն բարդ հասարակական, տնտեսական կամ մշակութային կառոյցներուն, որոնք այսօր գոյութիւն ունին այն քաղաքներուն եւ գիւղերուն մէջ, ուր նախապէս ապրած են հայեր: «Գրաւեալ կամ կորուսեալ հայրենիք»ի պատումը, որքան ալ արմատացած ըլլայ, զուրկ է այսօր որեւէ բացատրողականութենէ, որովհետեւ կը միտի աւելի ազգասիրական-հայրենասիրական զգացողութիւն մը կերտելու/սերմանելու, քան՝ առարկայական իրականութիւնը լուսաբանելու: Արեւելեան Թուրքիոյ մարդկային եւ քաղաքային տեղագրութեան կրած փոփոխութիւնները կը հարկադրեն, որ այսօր հայկական (եւ ոչ միայն) վաղեմի ժառանգութիւնը չդիտարկենք դատարկութեան մէջ (ինչպէս կ՛ենթադրէ կորուստի պատումը), այլ հասկնանք իրենց քաղաքական, հասարակական եւ տնտեսական պարունակին մէջ, որոնք այսօր կը կազմեն թրքական/քրտական իրականութիւնը:
Դասական պատումի ներկայացումը, որ խարսխուած է նահատակի եւ նիւթական կորուստի փոխհասկացողութեանց վրայ, կը տառապի «կենդանի մարդու» պակասէ: Հայկական իրականութեան մէջ քիչ չէ թիւը այն յօդուածներուն, ճանապարհորդական նոթերուն կամ ներկայացումներուն, որոնք արեւելեան Թուրքիոյ մէջ ապրող հասարակութիւնը կը դարձնեն գրեթէ անտեսանելի՝ անոնց գոյութիւն «շնորհելով» միայն այն պարագաներու, երբ պէտք են հաստատագրելու համար դասական պատումը, այսինքն՝ հերթական թշնամիի առկայութիւնը: Որքան ալ առաջնահերթութիւն ըլլայ հայկական հին ժառանգութիւնը, անոր ներկայ ընկալումը կը մնայ թերի, եթէ զուգակցուած չէ արեւելեան Թուրքիոյ հասարակութեան ամէնօրեայ քաղաքական եւ մշակութային կենցաղին հետ: Օրինակները շատ են այն դէպքերուն, երբ քիւրտեր, թուրքեր եւ չերքեզներ, շահագործելով կամ օգտագործելով հայկական ժառանգութեան մնացորդացը՝ ստեղծած են բոլորովին նոր իրականութիւն մը, որ դիւրութեամբ չի տեղաւորուիր դասական պատումի տրամաբանութեան մէջ: Հետեւաբար, նորանոր հարցադրումները կը կարենան հայկական իրականութիւնը աւելի հաղորդակից դարձնել նման փոփոխումներու հետ: Այս դէպքերու բացատրութեան գրաւականը նոր գիտաճանաչողական գործիքներու ձեռքբերումն է, որոնք կարելի է ձեւաւորել միայն նոր տուեալներու եւ գիտելիքներու հաւաքագրմամբ:
«Արեւմտեան Հայաստան»ի դասական ընկալումը՝ որպէս անցեալն ու Սփիւռքի ներկան զիրար շաղկապող շարունակականութիւն, կ՛անտեսէ այն զարգացումները, որոնք տեղի ունեցան վերջին տասնամեակներուն եւ կը շարունակուին մինչեւ այսօր: Դասական պատումը՝ որպէս պրիսմակ «Արեւմտեան Հայաստան» այցելող բազմաթիւ հայերու, շատ յաճախ թոյլ չի տար յաղթահարելու ներքին կաշկանդումները՝ չափորոշելով, թէ ի՛նչը կարելի է տեսնել եւ ի՛նչը ոչ: Ուստի, որեւէ դիտարկում, որ լիարժէքօրէն չի գնահատեր մարդկայինը՝ իբրեւ տարերային գործօն հայկական ժառանգութեան առընթեր, կը դադրի կիզակէտ ունենալէ «Արեւմտեան Հայաստան»ը՝ իբրեւ առարկայ եւ կը վերածուի «այցելու»ին ու անոր նախապաշարումները քողազերծող փորձառութիւն մը:
Կորուստին զուգահեռ, այսօրուան անհրաժեշտութիւնը «Արեւմտեան Հայաստան»ի մէջ ապրող մարդուն եւ անոր միջավայրին (ներառեալ՝ հայկական ժառանգութեան) փոխյարաբերութեանց պատումնաբանումն է: Ի տարբերութիւն դասական ընկալման, որ վերամշակուած անցեալի մը մէջ կը փնտռէ կայուն «Արեւելեան Հայաստան» մը՝ անոր յարելու կամ կառչած մնալու համար, վերայղացքաւորումը պիտի շեշտադրէ անոր յարափոփոխ ու տարերային բնոյթը: Հետեւաբար պէրք է «Արեւմտեան Հայաստան»ի թարմացուած կամ արդիական ըմբռնումը դնել նոր հարթութեան մը վրայ, ուր կը կարենանք Թուրքիոյ ժամանակակից հասարակութիւնը դիտարկել կամ հասկնալ իր իսկ եզրերով՝ իր իսկ անմիջական շրջապատին կամ միջավայրին հետ-մէջ: