ԿԱՏԻԱ ՔՈՒՇԵՐԵԱՆ
Լեզուն առաջնային կարեւորութիւն ունի ազգի եւ պետութեան համար: Թերեւս անգիտակցաբար եւ կամ մեծաքանակ խնդիրների առկայութեան պատճառով, Հայաստանում լեզուի անմխիթար վիճակն այսօր փոքրաթիւ մարդկանց է յուզում:
Կառավարութիւնն ու հանրութիւնը առաւելապէս կլանուած են տնտեսական հարցերով: Անշուշտ տնտեսական խնդիրների լուծումն իր հետ այլ խնդիրների լուծում պիտի բերի, սակայն այն վայրընթացը, որ ապրում է հայոց լեզուն, ստիպում է լուրջ ուշադրութիւն դարձնել նաեւ այս խնդրին: Նկատելի է, որ աւելի շատ ու աւելի յաճախ են լսւում լեզուին անդրադառնալու եւ լեզուի հարցը օրակարգ բերելու ձայները. նշւում են գլխաւորաբար հայոց լեզուի բառապաշարը օտար բառերից մաքրելու եւ Մեսրոպեան ուղղագրութեան վերականգնման իրականութիւնները:
Ինչ վերաբերում է բառապաշարին, որն այսօր խճողուած է անհարկի օտար բառերով, ապա դա նոյն երեւոյթի կրկնութիւնն է, որ կարող ենք նկատել Օսմանեան կայսրութեան ժամանակներից: Հայաստանը թրքական լծի տակ մտնելուց յետոյ հայոց լեզուն ենթարկուեց թուրքերէնի գրոհին եւ ցայսօր այդ յարձակման դաջուածքը կայ հայերէնի բառապաշարի վրայ: Եթէ թոփը, խիարը, եորղանը դարձան գնդակ, վարունգ եւ վերմակ, ապա եմիշը, դոշակը, սաղը եւ նման բառեր մնում են լայնօրէն գործածելի մեր բանաւոր խօսքում: Լեզուն նուաճող է, նա նուաճում է, երբ բանակներն արդեն նուաճել են, նուաճում է դանդաղօրէն, բայց հաստատակամօրէն, եւ իր հասցրած վնասներն աւելի յարատեւ են: Յայտնի է թուրքերի կողմից հայերէն խօսելու համար լեզու կտրելը, որն իր փայլուն արդիւնքը տուեց՝ թրքախօս դարձաւ հայութեան մի զգալի մաս:
Նոյն երեւոյթն ենք տեսնում ցարական Ռուսաստանի կողմից. հայկական դպրոցների փակումը, որի շարունակութիւնն եղաւ խորհրդային տարիներին ռուսական դպրոցների լայն ցանցի ստեղծումը Հայաստանում, որ հետզհետէ նեղացրեց հայերէնի գործածութեան դաշտը: Ինչպէս թուրքերէնը, ռուսաց լեզուն նոյնպէս գրոհել է հայոց լեզուի վրայ, որի արդիւնքն է բազմաթիւ ռուսերէն բառերի գործածութիւնը յատկապէս բանաւոր խօսքի մէջ: Հայաստանում առատօրէն գործածուող ռուսական բառերը ականջ են ծակում եւ վկայութիւնն են այն բանի, որ մեր ազգը դեռ լիովին չի ազատուել ստրկամտութիւնից եւ չի գտել իր ամբողջական ինքնութիւնը: Չէ որ լեզուն այդ հայ ժողովուրդն է՝ իր ինքնութեան եզակի դրոշմով՝ լեզուով: Մառոժնին ու պաժառը, ժառիտն ու կռիսը, կռիշը, պօլն ու պատալոկը հիմնաւորապէս հաստատուել են մեր խօսքում, տունը փոքրանալով դոմիկ է դարձել, որ ոչ տանիք ունի, ոչ առաստաղ, ոչ էլ յատակ, ու խիզախումների ենք գնում ոչ թէ հայկական ոգիով, այլ ռուսական «դուխ»ով: Այսօր սրան աւելացել է անգլերէնի գրոհը, որն արդիւնք է համացանցի եւ անգլերէնի համաշխարհային տիրապետութեան եւ հայերէնի մէջ մուտք է գործում ռուսերէնի միջնորդութեամբ:
Անդրադառնալով աբեղեանական «ուղղագրութեան» խնդրին, այս պարագայում խօսւում է արեւելահայերէնի եւ արեւմտահայերէնի, Հայաստանի եւ Սփիւռքի մերձեցման մասին, այն մասին, թէ ազգը պէտք է միասնական ուղղագրութիւն ունենայ: Մոռացւում է այն հանգամանքը, որ նոյն տրամաբանութեամբ առաջնորդուելով կարող է պնդել, թէ աբեղեանական «ուղղագրութիւնը» տարածելով նաեւ Սփիւռքում, կարելի է հասնել մերձեցման եւ միասնական ուղղագրութեան: Մինչդեռ Մեսրոպեան ուղղագրութեան վերադարձի պահանջը պէտք է հիմնուած լինի գիտական այն փաստարկի վրայ, որ աբեղեանական «ուղղագրութիւնը» հակագիտական է, շինծու, արհեստածին եւ քաղաքական նպատակ է հետապնդել: Լեզուի հանդէպ որեւէ ոտնձգութիւն միշտ էլ քաղաքական նպատակ ունի իր հիմքում: Աբեղեանական «ուղղագրութիւն»ը սկզբում առաջարկում էր այսպէս գրել. օրինակ՝ «Յերեվան», «վորոշել», «վորպեսզի» եւ նման այլանդակութիւններ. հետագայում մասնակի սրբագրում եղաւ: Երբեւէ մենք մեզ չենք հարցրել, թէ ինչո՞ւ ով եւ ովքեր անձնական դերանունները մնացել են մեսրոպեան ուղղագրութեամբ, իսկ ովկիանոսը դարձել է օվկիանոս: Որովհետեւ աբեղեանական «ուղղագրութիւն»ը մի կարկատան է, գրեթէ առանց գիտական սկզբունքի:
Մեսրոպեան ուղղագրութեան վերականգնման խնդիրը լեզուաբանների առաջնահերթ գործն է, որովհետեւ լեզուաբանութիւնը գիտութիւն է եւ նրա հետագայ զարգացումը չի կարող հանդուրժել հակագիտական որեւէ սկզ-բունք:
Մեսրոպ Մաշտոցը ոչ միայն կատարեալ այբուբեն է ստեղծել, այլեւ ուղղագրութիւն է սահմանել, որոնք հիանալիօրէն գործում են առ այսօր: Մաշտոցն անտարակոյս հանճարեղ լեզուաբան էր, օժտուած լեզուաբանի նուրբ լսողութեամբ:
Մեսրոպեան ուղղագրութեան վերականգնումը պետական անյետաձգելի խնդիր է. այն ո՛չ ճաշակի, ո՛չ նախասիրութեան հարց է, այլ զուտ գիտական հարց, եւ խնդիրն այդ սկզբունքով պէտք է արծարծել եւ օրակարգ բերել, ոչ թէ մէկ ազգ, մէկ ուղղագրութիւն մօտեցումով, որ քովնտի, օժանդակ դեր ունի, սակայն ոչ մէկ կապ ունի լեզուաբանութիւն կոչուող գիտութեան հետ: Պէտք է շեշտադրել, որ մեսրոպեան ուղղագրութիւնը գիտական սկզբունքով է ստեղծուած, իսկ աբեղեանականը՝ ոչ: Աբեղեանական «ուղղագրութիւնը» հիմքից խարխլել է հայոց լեզուն, խզում է առաջացրել ոչ միայն Հայաստանի եւ Սփիւռքի միջեւ, այլեւ կտրել է հայոց լեզուի ներկան անցեալից, այն է՝ գրաբարից:
Հիմա է ժամանակը պաշտպանելու հայոց լեզուն, որ դարեր պաշտպանել է մեզ: