ԿԱՏԻԱ ՔՈՒՇԵՐԵԱՆ
Արեւելագէտ, հայագէտ, հրապարակագիր, հասարակական գործիչ Յակոբ Սիրունին յետեւեալ ուշագրաւ դիտարկումն է կատարել. «Իր ձիրքերը երբեմն շատ սուղ արժած են հայ ժողովուրդին: Այդ ձիրքերուն պատճառով է նախ, որ ան հալածուած է. զայն չեն հանդուրժած, ու զայն զգետնած են: Հայ մարտիրոսագրութիւնը արդիւնքն է յաճախ հոգեան ստորադասութեան եւ անկէ բխող նախանձի», (Յ. Սիրունի, «Պոլիս Եւ Իր Դերը», հտ. Ա., Բէյրութ, 1965թ., էջ 379):
Յ. Սիրունին յիրաւի կատարել է խորաթափանց մի եզրակացութիւն, որի շուրջ արժէ մտորել:
Աներկբայ է, որ նախախնամութիւնը շռայլօրէն օժտել է հայ ժողովուրդին ձիրքերով, եւ պատմութեան բնականոն ընթացքի եւ պետականութեան առկայութեան պարագայում այդ ձիրքերը աւելիով պիտի արդիւնաւորուէին ու նաեւ պաշտպանուած պիտի լինէին: Քանի որ հայ ժողովուրդը դժբախտութիւն է ունեցել ոչ միայն երկար ժամանակով օտարի լծի տակ լինել, այլ նաեւ կրկնակի դժբախտութիւնն է ունեցել ենթակայ լինելու մեծաւ մասամբ անհամեմատ ցածր մակարդակի տիրապետողների: Այն, որ հայը յաճախ ի ցոյց է դնում իր շնորհներն ու արժանիքները, բարձրաձայնում է դրանք, արձագանքն է անարժանների կողմից իրեն հասցուած անարգանքի եւ ստորացման: Հայը ստիպուած է եղել իրեն անարգողների երեսին շպրտել այն, որ ինքը իրեն ստորացնողից տասնապատիկ բարձր է կանգնած:
Մենք ճգնում ենք աշխարհին ցոյց տալ մեր արժանաւորութիւնը ասելու համար, թէ մենք արժանի ենք այլ բախտի, արժանի ենք այնպիսի վերաբերմունքի, ինչպիսի վերաբերմունքի արժանանում են աշխարհի շատ ժողովուրդներ: Եւ դարձեալ մեզ բնորոշ միամտութիւն ենք թոյլ տալիս, առանց կասկածելու, որ մեր մտաւոր բարձր կարողութիւնը մասամբ է միայն յօգուտ մեզ աշխատում:
Հոգեկան ու մտաւոր մեր գերադասութիւնը յատկապէս մեզ թշնամի հարեւաններին ցուցադրելով սակայն, մենք սաստկացնում ենք նրանց ատելութիւնն ու թշնամանքը մեզ հանդէպ:
Անտարակոյս է, որ մենք իրաւունք ունենք լիուլի գործածելու մեր շնորհները, մանաւանդ այսօրուայ պետականութեան գոյութեան պայմաններում, մեր արտաքին յարաբերութիւններում յարգանք եւ իրաւահաւասարութիւն ձեռք բերելու, նաեւ Հայաստանի բարօրութեան եւ զարգացման համար:
Այսօր, երբ ունենք անկախ պետականութիւն եւ որեւէ մէկի տիրապետութեան ներքո չենք, ժամանակն է մէկդի դնել մեր շնորհաշատ լինելը գովերգելու պահուածքը, որը յարիր չէ արժանապատիւ որեւէ ազգի: Մենք պէտքէ ստեղծենք բոլոր բարենպաստ պայմանները վերուստ մեզ ընծայուած կարողութիւնները լիուլի դրսեւորելու համար, բայց դա պէտք է անենք անաղմուկ եւ առանց գովազդի, բոլոր պատեհ առիթներով ներկայացնենք դրանք, գործածենք ու օգտագործենք, բայց չցուցադրենք:
Յ. Սիրունիի դիտարկումը նաեւ զգուշացում է, այն յիշեցնում է, թէ մեր ազգի ողբերգութեան մէջ քաղաքական, կրօնական եւ այլ հանգամանքների հետ մէկտեղ կարեւոր դերակատարութիւն է ունեցել նախանձը, որից պէտք է զգուշանալ: Այն բազմաթիւ անգամներ հարուածել է մեզ, կարող է կրկին հարուածել: Չմոռանանք, որ նախանձը կործանարար ուժ ունի: